Yosh va jins tanlamasa-da, o‘zbekchilikka “to‘g‘ri kelmaydigan” tutqanoq. Jimgina kuzatish o‘limga sabab bo‘ladigan epilepsiya qanday kasallik o‘zi? Uning davosi bormi?

Kim, qachon hayotdan ko‘z yumishidan qat’i nazar, armon va afsuslar qolaveradi. Keksalar xotiralari, kattalar hal qilolmagan muammo-yu ishlari, yoshlar hali oldinda bo‘lgan hayoti bilan xayrlashadi. Bolalar-chi? Hali boshlanmagan, xayol va orzu qilib ham ulgurmagan murg‘ak qalblar, xayrlashish, afsus nimaligini bilarmidi? “Daryo” “Kasallik hukm emas” loyihasi doirasida vaqtida chora ko‘rilsa, ijobiy natijaga erishish mumkin bo‘lgan, qo‘l siltash esa begunoh bolalarning hayoti boshlanmasidanoq yakun topishiga olib keladigan epilepsiya kasalligiga to‘xtalib o‘tadi.

Viloyatdan qidirilib, poytaxtdan topilgan najot

Har safar qizining og‘ziga dori solayotganida Durdona opaning yuragi achishadi. Achchiq va yoqimsiz dorilar ichida yashayotgan qizalog‘i jajji jussasiga shuncha dardni qanday sig‘dirayotgan ekan-a? Shularni o‘ylab ich-etini yeydi. Uning suv ketib qolishi tufayli muddatidan avval (8 oy-u 34 haftaligida) tug‘ilgan jigarbandi, epilepsiyaning og‘ir darajasi — Vest sindromidan aziyat chekadi.Durdona opa ushbu tashxisni shundoq, osongina bilib qolmagan. Shifoxonama-shifoxona sarson yurgan, javobsiz savollar bilan qaytgan vaqtlari ko‘p bo‘lgan. Og‘ir ahvolda tug‘ilgan chaqaloq judayam ko‘p dori-darmonlar qabul qilgani bois ikki oy davomida tinimsiz uxlagan. Vaqt o‘tgach uyqusida chinqirib yig‘lash odati paydo bo‘lgan. Bunga erta tug‘ilganini sabab qilib ko‘rsatgan shifokorlar tashxis borasida jo‘yali gap aytmagan. Bu vaqtda esa onaga na dorilarning, na yig‘ining oxiri bordek tuyulardi.

“4-5 oylik bo‘lganida atrofdagi narsalar, o‘yinchoq tugul bizga ham e’tibor qilmay qo‘ydi. Tibbiyot xodimlari chala tug‘ilgani uchun ichaklari yaxshi rivojlanmagani, shunga hazm tizimida muammo borligini aytdi. Lekin parhezga qat’iy rioya qilganim uchun bolamni qorni bezovta qilmayotganiga ishonchim komil edi”, — deydi Durdona Soliyeva.

Yig‘i vaqti ko‘zlarini pirpirata boshlagan Saida keyinroq atrofga umuman qaramay qo‘ygan. Aksiga olib oftalmologlar ham biror nima deyolmagan. Shu tariqa ayolning Qashqadaryoda uchramagan mutaxassisi qolmagan. Qizi Saidaga va nihoyat 2021-yil noyabrda, Toshkentdagi Bolalar milliy tibbiyot markazida tashxis qo‘yilgan. Ko‘rikdan o‘tgan olti oylik qizaloqda epilepsiya borligi aniqlangan.

Dunyoda ahvol jiddiy, O‘zbekistonda esa mavhum

“Vatan” tibbiyot markazining shifokori, nevropatolog Bobir Alimovning aytishicha, spazm, gipsaretmiya, ba’zida esa psixologik o‘zgarish bilan namoyon bo‘ladigan Vest sindromi ko‘pincha 12 yoshlardagi bolalarda uchrab, undan dunyodagi 4000-6000 boladan bittasi aziyat chekadi.

JSST ma’lumotlarida qayd qilinishicha, epilepsiyadan aziyat chekadiganlarning 80 foizga yaqini daromad darajasi o‘rta va past bo‘lgan mamlakatlarda istiqomat qiladi. Qolaversa, daromad darajasi past bo‘lgan mamlakatlardagi epilepsiyali bemorlarning to‘rtdan uch qismi keraklicha davolanmaydi.

Buyuk Britaniyada har 103 kishidan bittasida epilepsiya uchraydi, hafta davomida 600, bir kunda 87 nafar odamga shunday tashxis qo‘yiladi. Diagnostika, statistika yo‘lga qo‘yilgan shunday rivojlangan mamlakatda har haftada epilepsiya bilan bog‘liq o‘lim qayd qilinadi.

AQSHda ushbu kasallik begona bo‘lmagan aholi esa 1 foizdan ko‘proqni tashkil qiladi. Kanadada bo‘lsa har 2000 odamdan bittasiga mazkur tashxis qo‘yilgan, ya’ni kuniga o‘rtacha 38 ta, yiliga bo‘lsa 14 ming odam unda epilepsiya borligidan xabar topadi. Rossiyada har 100 ming kishidan 243 nafari ushbu kasallik bilan kurashadi. Qozog‘istonda 2022-yilning 1-yanvar holatiga ko‘ra 76 678 nafar odamda mazkur kasallik borligi qayd etilgan.

Kasallik va uning oqibatlari jiddiy ekani sabab ham Xalqaro epilepsiya byurosi 1961-yildan, Xalqaro epilepsiyaga qarshi kurashish ligasi 1901-yildan, Epilepsiya fondi esa 1968-yildan beri faoliyat yuritib keladi. Xo‘sh, O‘zbekistonda-chi, epilepsiya bilan bog‘liq ahvol qanday?

Buni bilish uchun Sog‘liqni saqlash vazirligiga qilgan murojaatimiz (telefon, Telegram orqali muloqot qilishga urinish va rasmiy xat yuborish nazarda tutilyapti) bu safar ham javobsiz qoldi. Xuddi Daun sindromi statistikasini olishga uringanimiz singari. Qabul qilingani tasdiqlab yozib qoldirilgan raqamga qo‘ng‘iroq qilib, bundan qariyb bir oy avval (27-aprelda yuborilgan)yuborgan xat haqida so‘raganimizda, javob bergan xodim u allaqachon matbuot kotibiga yetkazilganini ma’lum qildi. Shunga qaramay, na bir munosabat bildirildi, na axborot berishni rad etish holati kuzatildi. Aniq muammo o‘rtaga tashlanganda javob berishdan qochish bir qancha asosli savollar tug‘ilishiga sabab bo‘ldi.

Birinchidan, O‘zbekiston daromad darajasi o‘rta mamlakatlar qatorida bo‘lsa va JSSTning o‘zi ushbu kasallik ko‘pincha daromad darajasi o‘rta va past bo‘lgan mamlakatlarda kuzatilishini ta’kidlab tursa, bizdagi tashxis va o‘lim soni bilan bog‘liq holat qanday? Xavotirlimi yoki biz JSSTga qo‘shilib bekorga vahima qilyapmizmi?

Ikkinchidan, kasallik statistikasi bo‘yicha rasmiy OAVning so‘roviga, qonunchilikda javob berish, hech bo‘lmasa rad etish kerakligi muddatlarigacha belgilanib qo‘yilsa-da, vazirlikning axborot masalalariga mas’ul vakillari tomonidan munosabat bildirilmasligi nimani anglatadi? Javob yo‘qliginimi yoki bor javobni berishni istamaslikmi?

Uchinchidan, kasallar soni bilan bog‘liq raqamlarning yo‘qligi (bor bo‘lganida taqdim qilinardi, har holda) tashxis qo‘ya oladigan kadrlar bilan bog‘liq muammomi yoki bizning aqlimiz yetmaydigan qandaydir boshqa sabab bormi? Ko‘pirtirayotgandirmiz, ehtimol?

Aniqlik yo‘qligi ortidan kelib chiqqan shuncha savollar birgina izoh yoki munosabat bilan paydo bo‘lmasligi mumkin edi. Lekin Telegram-kanalida “Keyingi paytlarda xalqimizning tibbiyot sohasidan norozi ekanligi haqida shikoyatlar kelayotgani, tizimda hal qilinishi lozim bo‘lgan muammolar ko‘pligi”ni yozib qoldirgan Sog‘liqni saqlash vazirligi javob tugul, izoh berishni ham istamadi.

O‘zbekiston prezidentining o‘zi ochiqlik va shaffoflikni ta’minlash kerakligini bot-bot ta’kidlab turganda, jurnalistning murojaatini ko‘rib-ko‘rmaslikka olish, rasmiy xatga ochiqchasiga javob bermaslik vazirlikning haq ekani, chindan ham “tizimda hal qilinishi kerak bo‘lgan muammolar ko‘pligi”ni isbotlaydi.

O‘sha muammolar sabab esa Durdona opaga o‘xshagan ota-onalar bolasining dardiga davo topish tugul, tashxisini bilolmay, shifoxonama-shifoxona sang‘ishi, poytaxtga pul sarflab kelishi (poytaxtdagi bemorlarning ham har safar mushkuli oson bo‘lavermaydi, aslida)ga to‘g‘ri keladi.

Bir amallab tashxisni bilib olgan Durdona opa endi har kuni bunga nima sabab bo‘lganini o‘ylab, o‘yiga yetolmaydi. U borgan tibbiyot xodimlari bunga biror xavfli infeksiya, tug‘uruqdan oldingi tonus yoki kuchli gipoksiya sabab ekanini ma’lum qiladi. Biroq bularning bari taxmin, aniq sababini shu kungacha hech kim topolmagan.

Nevropatolog Bobir Alimovning aytishiga qaraganda, epilepsiyaning kelib chiqish sababi uning qaysi turda ekani bilan bog‘liq bo‘ladi. Uning tushuntirishicha, amaliy nevrologiyada ushbu kasallik uchta asosiy tur — simptomatik, idiopatik, kriptogenga bo‘linadi.

“Simptomatik turi bosh miyada aniq bir strukturaviy o‘zgarishlar, ya’ni o‘simta, bosh miya pardalaridagi o‘zgarish, insult bilan namoyon bo‘ladi. Soddaroq aytganda, uning aniq bir sababi bo‘ladi. Idiopatik epilepsiya bo‘lsa nasldan o‘tishi mumkin. Kriptogen turini esa sababi noma’lum. Unda turli tekshiruvlardan keyin ham boshda hech qanday o‘choqlar aniqlanmasligi, nasliy omillar ham bo‘lmasligi mumkin”, — deydi shifokor.

Qo‘shimcha qilinishicha, kelib chiqish sabablari turli yosh doirasida farqli bo‘ladi. Masalan, bolalardagisining boisi tug‘uruq patologiyalari va jarohatlari, bosh miya infeksiyasi, kattalardagisi bosh miya o‘smalari, jarohatlanish, insultdan keyingi asoratlardan keyin kelib chiqadi.

Hammada ham “Telba”dagidek bo‘lavermaydi

Tutqanoq, talvasa xuruji epilepsiyaning patologik ko‘rinishi hisoblansa-da, doim takrorlanavermasligi, shuningdek, har kimda turli kechishi mumkin. Ba’zida bemorning o‘zi unda tutqanoq bo‘lib o‘tganini bilmay ham qoladi. Yengil formalarida bir lahzaga tashqi olam bilan aloqa yo‘qolishi, ayrimlarda xuruj hushdan ketmaslik, muayyan mushaklar guruhining tirishishi bilangina namoyon bo‘ladi. Qolaversa, yoqimsiz hid, ovoz, ko‘z oldidagi chaqnash, geometrik shakllar ko‘rinishidagi gallyutsinatsiya ham bo‘lishi yoki bo‘lmasligi mumkin.

Dostoyevskiyning eng mashhur asarlaridan biri “Telba”dagi qahramon — knyaz Mishkin har safar tutqanoq tutishidan avval (agar rasman tutqanoq bo‘lsa) darddan, bosimdan, qiynoqlardan yuragi zimiston bo‘lar, soniyalar ichida kutilmaganda miyasi yaraqlab ketar va butun hayotiy quvvatlari birdan ochilib, jonlanib, kuchga to‘lish holati kuzatiladi. Xuddi chaqindek yalt etib o‘tadigan ushbu onlarda uning hayot sezgilari, ichki shuuri o‘n barobarortishi aytiladi.

Durdona opaning qizida bo‘lsa, xuruj juda tez — ko‘zni ochib-yumgulik lahzada o‘tib ketadi. Hali kichkina bo‘lgani uchun uning nimalarni his qilishini bilmaydi, lekin joni og‘rishiga ishonchi komil. Bunaqa paytda onasi farzandining tirishtirayotgan oyoq-qo‘llarini yengil massaj qilib yumshatadi, bag‘riga bosadi. Yangilik emasligiga qaramay, har safar shunday bo‘lganida uning yuragi zir titraydi. Ona uchun dardning eski-yangisi bo‘larkanmi?

Bobir Alimovning ta’kidlashicha, tutqanoq bo‘lishidan avvalgi belgilar “xabarchi aura”, deb atalib, ularning bo‘lish-bo‘lmasligi kasallikning turi bilan bog‘liq.

“Bemorlardan so‘ralganda ularning aksariyati ko‘zlarining oldida chaqnash bo‘lishi, qandaydir ovozlarni eshitishi, qorin yoki ko‘krak qismida og‘riq, siqilish bo‘lishini aytadi. Ammo yana bir narsani inobatga olish kerakki, bu belgilarning bari ham epilepsiyasi bor bemorlarda uchrayvermaydi. Asosan, vegetativ asab tizimi bilan bog‘liq epilepsiyalarda ko‘proq kuzatiladi”.

Juda qisqa vaqt kechadigan auraning umumiy jihatlarini ta’kidlash mumkin bo‘lsa-da, to‘liq tavsif berib bo‘lmaydi.

Tashxisdan keyingi davo sabab kamaygan xurujlar

Durdona Soliyeva tashxisdan keyin davo choralarini ko‘ra boshlagach, qizida patologik holatlar ancha kamayganini ta’kidlaydi. Avvallari kuniga 70, hatto 80 martalab takrorlangan xurujlar hozir 1-2 martagina bo‘lib turadi.

“Qattiq tirishib yig‘lashi deyarli yo‘qolgan bo‘lsa-da, atrofga hali ham e’tiborsiz. 2022-yil aprelda bir yoshga to‘lgan, lekin haliyam chaqaloqlardek bir joyda yotadi. Qo‘lini og‘ziga olib borolsa-da, hech nimani ushlolmaydi. Tishlari ham hali chiqmagan”, — deydi Saidaning onasi.

U qizi ichayotgan dorilarni viloyatdan topa olmagani, Toshkentda ham sanoqli dorixonalardan topish mumkinligi, shuningdek, ba’zida 500 ming so‘mlik dori boshqa dorixonada ikki karra qimmat bo‘lishini ma’lum qildi.

“Qimmatligiga original ekanini sabab qilib ko‘rsatishadi. Ammo biz ichadigan ‘Sabril’ (500 mg) tabletka faqatgina bir davlatda ishlab chiqarilar ekan. Boshida dorilarni topishga biroz qiynalardik, hozir doimiy oladigan joydan qidiramiz. Bu kasallikka shifo bo‘luvchi samarali dori-darmon vositalari yurtimizda juda sanoqli”, — deya fikr bildiradi ayol.

Suhbatdoshimizning gaplaridan kelib chiqqan holda O‘zbekistonda epilepsiyaga qarshi qaysi dori vositalari ro‘yxatdan o‘tkazilgani haqida qiziqdik. Farmatsevtika tarmog‘ini rivojlantirish agentligi bo‘lsa “Daryo”ning so‘rovini uzoq kuttirmasdan darhol javob berdi.

Agentlikning ma’lum qilishicha, O‘zbekistonda epilepsiyaga qarshi: “Benzonal” (Armaniston va Rossiyada ishlab chiqarilgan variantlari), “Valprokom Hrono” (Ukraina), “Gabantin” (Ukraina), “Karbamazepin” (Ukraina va Armanistonda ishlab chiqarilgan variantlari), “Lamotrin” (Ukraina), “Levitsitam” (Ukraina), “Neyrolepsin” (Gruziya), “Neogabin”(Ukraina), “Perla” (Ukraina), “Topiramaks” (Ukraina), “Fenobarbital” (Rossiya), “Depakin Xrono” (Fransiya), “Konvustop” (O‘zbekiston) singari dori vositalari ro‘yxatdan o‘tgan.

Lekin suhbatdoshimiz aytib o‘tgan “Sabril” (Vigabatrin) ushbu ro‘yxatda yo‘q. Buning sababi nimada ekani, ro‘yxatdan o‘tmagan bo‘lsa, qanday qilib sotuvga chiqarilgani haqidagi savolga esa: “Dori vositalarini ro‘yxatga olish Dori vositalari va farmatsevtika faoliyati to‘g‘risidagi qonun hamda Vazirlar Mahkamasining Dori vositalari, tibbiy buyumlar va tibbiy texnikani ro‘yxatdan o‘tkazish hamda ro‘yxatdan o‘tkazilganlik guvohnomasi berish tartibi to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqidagi qarorga muvofiq amalga oshiriladi, buyurtmachi tomonidan yuqoridagi nizomda ko‘rsatilgan hujjatlar Farmatsevtika tarmog‘ini rivojlantirish agentligi huzuridagi Dori vositalari, tibbiy buyumlar va tibbiy texnika ekspertizasi va standartlashtirish davlat markaziga taqdim etilgandan keyin, mazkur qarorda o‘rnatilgan tartibda amalga oshiriladi”, — deb javob berildi.

O‘zbekchilikka to‘g‘ri kelmaydi(mi?)

Dunyoda eng ko‘p tarqalganiga qaramay, turli yosh va jins vakillarida uchrashi mumkin bo‘lgan ushbu kasallik bilan bog‘liq stereotiplar, to‘qimalar yetarlicha topiladi. Ulardan eng ko‘p tarqalgani epilepsiya bezovta qiladigan bemorlarning barini ruhiy kasal deb atash. Yaqin-yaqingacha nevrologik sanalgan ushbu kasallikni psixiatr davolaydi deb hisoblangan. Lekin epilepsiya har doim ham psixik va intellektual muammolar bilan kuzatilmaydi. Aqliy zaiflik yoki psixik o‘zgarishlar kuzatilishi asosan miyadagi jiddiy kasallik, yo bo‘lmasa antiepileptik preparatlarning yetarlicha samarasiz ekani, asoratlar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.

“Tutqanoq vaqtida davolanmasa, o‘z vaqtida mutaxassisga uchralmasa va noto‘g‘ri davolansa, ruhiy o‘zgarishlarga olib kelishi mumkin. Epilepsiyasi bor bemorlarda ruhiy o‘zgarish bo‘layotganini ularning xulq-atvori: asabiylashishi, tez jahli chiqishi, xotira va kognitiv qobiliyatlarning pasayishidan sezish mumkin. Ularning aksariyatida umumiy jihat, ya’ni yaqinlariga juda qo‘pol munosabatda, begonalarga esa xushmuomala bo‘lish holati kuzatilishi mumkin. Bunday ruhiy o‘zgarishlar ikkita omil bilan bog‘lanadi. Birinchisi, kasallik o‘chog‘i davolanmagani oqibatida bosh miya va xulq-atvorda o‘zgarish; ikkinchisi, tutqanoqqa qarshi dorilarni surunkali iste’mol qilishning bosh miyaga bevosita ta’siri qilishi bilan bog‘liq”, — deydi mutaxassis.

Xalqaro tan olingan hujjatlarda diskriminatsiya va huquqlar toptalishiga yo‘l qo‘ymaslik kerakligi qayd qilingan bo‘lsa-da, ko‘plab mamlakatlarda epilepsiyali bemorlar va ularning oilalari stigma va kamsitishlardan aziyat chekadi. Kasallik va tashxis bilan bog‘liq tushuncha, ma’lumot topolmagani sabab atrofdagilarning “tomi ketgan”, “vos-vos bo‘lib qolgan” degan gaplari ta’sirida tibbiy yordam olish, davolash o‘rniga jilla qursa “o‘qitib” kelinadigan, uydan tashqariga chiqarilmaydiganlar ham yo‘q emas.

Qo‘rquv sababmi yoki yuqadi deb o‘ylabmi, ko‘chada tutqanoq tutgan odamga duch kelsa, unga yordam berish o‘rniga chetga qochib, o‘zi talvasaga tushadiganlar ham bor.

Durdona opa ham yuqoridagi fikrlarni tasdiqlagandek bunday kasalligi bor odamlarga jamiyat munosabatini qoniqarli deb ayta olmaydi. “Masalan onalar sog‘lom farzandini epilepsiyasi bor bola bilan o‘ynashini istamasa ham kerak. Negaki, to‘satdan xuruj ro‘y bersa, bola tugul katta odam ham o‘zini yo‘qotib, qattiq qo‘rqadi”, — deydi u.

Aslida boshqa fondagi ko‘plab kasalliklarning patogen mexanizmi asosida kelib chiqishi mumkin bo‘lsa-da, epilepsiya yuqumli emas. Ko‘cha-ko‘yda kasalligi xuruj qilgan odamga befarq bo‘lib o‘z vaqtida yordam ko‘rsatmaslikka kelsak — bu harakatsizlik kimningdir farzandi, ota-onasi yoki singil-ukasidan ayrilib qolishiga sabab bo‘lishi, ularning o‘rnida esa hamma — hatto siz ham bo‘lishingiz mumkinligini bildiradi.

Darhaqiqat, epilepsiyaning og‘ir turlaridagi xuruj paytida atrofdagilar shok holatiga tushadi. Ammo bunday vaziyatda o‘zini qo‘lga olish, tezda birinchi yordam ko‘rsatish zarur.

“Bemor o‘z holatini nazorat qilolmasligi, behush bo‘lishi mumkin. To‘satdan yiqilgan bo‘lsa, boshining ostiga iloji boricha yumshoqroq narsa qo‘yish, siqib turgan kiyimlarini yechib nafas olishini ta’minlash kerak. Tilini tishlashi, ko‘pik kelishi, bilmay peshob ajratish holatlari ham kuzatilishi mumkin.

Bemorni yonboshga yotqizib, boshini ham yon tomonga qaratish, ikki tomondan ushlab turish kerak. Tutqanoq xuruji ko‘pi bilan 2-5 daqiqa davom etishi, keyin bemor chuqur uyquga ketishi mumkin. Bu vaqt ichida zudlik bilan tez yordam chaqirish kerak”, — deydi shifokor.

“Qizimning o‘z tengdoshlari qatorida bog‘chaga borishi, maktabda o‘qishini Robbimdan tinmay so‘rab duo qilaman. O‘zbekchilikda qiz bolaning tutqanog‘i borligi yaxshi gap emas. Bu esa battar yuragimni siqadi. Epilepsiya ko‘p hollarda irsiyatga bog‘liq bo‘lar emish. Kelin-kuyov, nabira ko‘rish orzusidagi ota-onalar bo‘lsa xastaligi bo‘lganlarni oila a’zosi sifatida qabul qilishni hech istamasa kerak”, — deydi Durdona opa.

Chindan ham gendan o‘tadimi yoki yo‘q, degan savolga shifokor epilepsiyaning 8-10 foizigina nasliy bo‘lishi mumkinligini aytib, bu kasallikning qaysi turi ekanligi bilan bog‘liqligini bildirdi. Ya’ni idiopatik turning nasldan o‘tish xavfi simptomatikka nisbatan yuqoriroq bo‘lar ekan. Ammo bu bilan nasliy omillarning ahamiyatini ham inkor etib bo‘lmaydi”,— deydi Bobir Alimov

Kasallik muvaffaqiyat yoki o‘z sohasida eng yaxshi bo‘lishga qarshilik qilmasligi, shu bilan birga, epilepsiyasi borlarning hammasi ham iqtidorli va iste’dodli bo‘lmasligi mumkin — xuddisiz-u biz singari.

Davosi bormi o‘zi?

JSSTning ma’lumotlarida to‘g‘ri tashxis va davo chorasi ko‘rilsa, epilepsiyadan aziyat chekadiganlarning 70 foizga yaqinida, kasallik xurujsiz o‘tishi aytiladi. Lekin Durdona opaga davosi yo‘q bo‘lsa-chi, degan o‘y tinchlik bermaydi. Bobir Alimov bo‘lsa, butkul davo topish, gendan o‘tish singari kasallikning turi, etiologiyasi, dori vositalarining qanchalik to‘g‘ri berilishi bilan uzviy bog‘liqligini aytadi.

“Har qanday mutaxassis emas, epileptolog yoki epilepsiyaga moslashgan bolalar nevrologi davolay oladi, xolos. Ammo farmakorezisent turida qanchalik kuchli dorilar berilmasin ta’sir qilmasligi, kompleks davolash kerak bo‘ladi. Bu, taxminan, 10 foiz holatda uchrashi mumkin. Agar malakali mutaxassis tomonidan kasallikning turi aniq topilib, to‘g‘ri dorilar kombinatsiyasi yetarli doza va muayyan vaqtda berib borilsa, epilepsiyani davolash mumkin. Buning uchun bemorga yaqinlari jiddiy ko‘mak berishi, nazorat lozim. Dorilar uzoq vaqt ichirilgani sabab ham sabr qilish muhim hisoblanadi. Uyqu 8 soatdan kam bo‘lmasligi, qo‘zg‘alishga olib keladigan omillar: diskoteka, barlar, baland shovqinlardan, ranglardan uzoqroq bo‘lish kerak. Shifokor tavsiyasiga binoan parhezga amal qilish: sho‘r, achchiq, gazlangan ichimliklardan tiyilish kerak”, — deb qo‘shimcha qiladi nevrolog.

Farzandi qatori va undan keyin tug‘ilgan bolalarni allaqachon dada-ona deyishi, yurishi va qiqirlab kulishini ko‘rib har safar ichidan zil ketadigan ona bunday sinovni, hatto dushmaniga ham ravo ko‘rmaydi. Lekin u umidini so‘ndirmaydi, bir kun kelib farzandi tuzalishi, kelajakda shifokori bo‘lib jajji xasta bolajonlarni dardiga malham bo‘lishiga ishonadi.

Tashxisi o‘z vaqtida qo‘yilsa, davolansa, qo‘llab-quvvatlansa, epilepsiyasi bor bolalar ham hamma singari o‘qishi, kasb egasi bo‘lishi, o‘z o‘rnini topishi yoki hali boshlab ham ulgurmay hayotdan ko‘z yumishi mumkin.

Tirik qolish qolmasligi, davolanish yoki davolanmasligi esa tutqanoq tutgan vaqtida shunchaki tomosha qilib turgan bekatdagi yo‘lovchi, ilk simptom kuzatilganida uyga ona qo‘ng‘iroq qilib chaqirgan “uchastka” shifokori, shu mavzu o‘tilayotganda dars qoldirgan-u, lekin bemor kelganida bilmasligini yashirish uchun boshqa dorilarni yozib bergan mutaxassisga, vaziyatning qanchalik jiddiyligi haqida ma’lumot berishni istamayotgan mutasaddilarga bog‘liq.