17-may kuni Ukraina prezidenti Vladimir Zelenskiy 75-Kann kinofestivalida videoaloqa orqali nutq so‘zladi. Ukrainadagi urushga bag‘ishlangan o‘n daqiqalik nutqda u Charli Chaplinning “Buyuk diktator” (The great dictator) hamda Frensis Ford Koppolaning “Bugun Apokalipsis” (Apocalypse now) filmlaridan iqtiboslar keltirgan. Prezident, shuningdek, Roberto Benignining “Hayot go‘zal” (La vita è bella) va Kventin Tarantinoning “Manfur kimsalar” (Inglourious Basterds) filmlaridagi qahramonlarni esga olgan. “Daryo” Zelenskiyning ushbu nutqini o‘zbek tilida havola etadi.
Xonimlar va janoblar, do‘stlar!
Qarshingizda nutq so‘zlash men uchun katta sharaf. Bundan behad mamnunman.
Sizga bir voqeani aytib bermoqchiman. Darhaqiqat: “Bir voqeani aytib bermoqchiman”, — deyish bilan aslida bir nechta voqea boshlanadi. Lekin unda boshlanishdan ko‘ra yakun ancha muhimroq ahamiyatga ega. Bu yakun yechimsiz qolmaydi. Nihoyat, u yuz yildan ortiq davom etayotgan urushga nuqta qo‘yishi mumkin.
Urush poyezdning kirib kelishi bilan boshlangan. Poyezddan qahramon va uning dushmani tushadi. Shunday qilib, ekranda keyinchalik hayotga ko‘chgan ziddiyat yuzaga keladi. Kino avvaliga hayotimizda paydo bo‘ldi, keyin esa hayotning o‘ziga aylandi. Shundan so‘ng u kelajagimiz qanday kechishini belgilab beradigan darajaga ham yetdi.
Bugungi hikoyam aynan shu urush haqida bo‘ladi — urush va kelajak haqida.
Ma’lumki, XX asrning eng qonxo‘r diktatorlari kinoni sevgan. Ammo ulardan qolgan esdaliklar ichida eng muhimi kinoxronikaning dahshatga soluvchi hujjatli kadrlari edi. Diktatorlarga qarshi isyon o‘laroq yaralgan filmlar ham shular jumlasiga kiradi.
1939-yil 1-sentabrda Kann shahrida birinchi kinofestival boshlanishi kerak edi. Lekin Ikkinchi jahon urushi boshlanadi. Kino ham olti yil mobaynida butun insoniyat kabi shu urush o‘choqlarida qolib ketgan. U olti yil davomida hurlik uchun ham, diktatura uchun ham, afsuski, kurash olib borgan.
Bugun kinoga qaytib, hurlikning qo‘li baland kela boshlaganiga guvoh bo‘lyapmiz. U diktatorlarning oxir oqibat insoniyat qalbini zabt etishiga yo‘l qo‘ymadi.
Bu yo‘lda bir qancha muhim nuqtalar mavjud. Ammo eng ko‘zga ko‘ringani 1940-yilga taalluqli. O‘shanda dushmanga qarshi bosh ko‘targan, bir qarashda ko‘zga tashlanmaydigan, qahramonga ham o‘xshamaydigan yigitni butun dunyo ko‘radi. Lekin u chindan ham qahramon edi.
Charli Chaplinning “Buyuk diktator”i o‘shanda haqiqiy diktatorni yo‘q qila olmagandi. Biroq uning sharofati bilan kino sukutni bas qilgan. Buni har qanday ma’noda tushunishingiz mumkin. Kino tilga kirgan va bu g‘alaba ostonasida turgan hurlikning ovozi edi.
Mavzuga doir: “Uni masxaraboz deb bilishardi. Lekin u ritsar edi”. Charli Chaplin filmlarini qanday ko‘rish kerak?
Inson nafrati so‘nadi, diktatura ham qulaydi, xalqdan tortib olingan hokimiyat yana xalqqa qaytadi. Odamlar o‘layotgan bir paytda hurlik hech qachon taslim bo‘lmaydi...O‘sha vaqtdan beri, Chaplin qahramonining so‘zlariga ko‘ra, ko‘plab ajoyib filmlar yaraldi. Odamlarni bombapanohlarga emas, kino zallariga yig‘ib, ularni dahshat bilan emas, balki go‘zallik bilan zabt etish mumkinligini hamma tushunganday edi. Odamlar butun qit’ani qamrab oluvchi keng ko‘lamli urush ko‘rinishidagi horrorlar ortiq davom etmasligiga ishongandi.
Biroq hali ham, o‘sha damlardagi kabi, diktator tirik. Hanuz, o‘sha damlardagi kabi, ozodlik uchun kurash davom etmoqda. O‘sha damlardagi kabi, hozir ham kino jim turmasligi kerak.
2022-yil 24-fevral kuni Rossiya Ukrainaga qarshi keng ko‘lamli urush boshladi. So‘ngra Yevropaga qarab yurishni reja qilgandi. Xo‘sh, bu qanday urush? Savolga imkon qadar aniq javob bermoqchiman. Avvalgi qit’a urushidan keyin kinoda aytilgan so‘zlardan foydalangan holda.
Siz bu so‘zlarning ko‘pidan allaqachon xabardorsiz. Quloqqa dahshatli eshitiladi. Ular ekranda edi. Lekin, afsuski, endi reallikka ko‘chdi.
Yodingizdami? Bu filmda qanday yangraganini eslaysizmi?
Sezyapsanmi? O‘g‘lim, bu napalm! Bu hidni boshqa hech nima bilan qiyoslab bo‘lmaydi. Erta tonggi napalm isini yoqtiraman...Ha, bu erta tongda Ukrainada boshlandi. Soat to‘rtda birinchi raketa portlashi eshitilgandi. Havo hujumi boshlangandi. Chegara orqali Ukrainaga yopirilib kirgan ajal o‘zining qirg‘in quroliga fashistlar ramzining muqobili — Z belgisini tushirib olgandi.
Ularning barchasi fashistlikda Gitlerdan ham o‘zib ketishni istaydi...Endi bu haftalar rus qo‘shinlari bosib o‘tgan yoki o‘tayotgan hududlarda qiynoqqa solingan yoki o‘ldirilgan odamlarning ommaviy qabrlarini topish bilan o‘tmoqda. Rossiya bostirib kirganidan beri shu vaqtgacha 229 bola halok bo‘ldi.
Ularning qo‘lidan o‘ldirish, o‘ldirish va yana o‘ldirishdan boshqa hech narsa kelmaydi. Ular Yevropani jasadlar bilan to‘ldirdi...Rus harbiylari mo‘jazgina Bucha shahrida nima qilganini ko‘rdingiz, Mariupolni ko‘rdingiz, “Azovstal”ni ko‘rdingiz. Ruslar shahar teatrini portlatib yuborganini ko‘rdingiz. Darvoqe, u hozir siz turgan joyga o‘xshardi. Tinch aholi o‘qlar yomg‘iridan qochib, o‘sha yerga yashiringandi. Teatr yonidan o‘tgan yo‘l yuzasida ikkita katta va ko‘zga yaqqol tashlanib turgan “Bolalar” degan yozuv bor edi. Biz buni hech qachon unutmaymiz, chunki bu hatto do‘zaxga ham o‘xshamasdi.
Urush bu jahannam emas. Urush — bu urush, do‘zax — bu do‘zax. Lekin urush ancha dahshatliroq...Ukrainaga yog‘dirilgan rus raketalarining soni allaqachon 2000 dan oshdi. O‘nlab shaharlar yer bilan bitta bo‘ldi. Qishloqlarning kuli ko‘kka sovurildi. 500 mingdan ortiq ukrainaliklar Rossiyaga kuch bilan deportatsiya qilindi. O‘n minglab odamlar fashistlardan rang olib qurilgan rus lagerlarida saqlanmoqda. U yerda qancha mahbus o‘lim bilan olishib yotganini hech kim bilmaydi. Lekin bunga kim aybdor ekanligi hammaga ayon.
Sovun sendagi kirlikni ketkaza oladi deb o‘ylaysanmi?Ketkaza olmaydi. Bu Ikkinchi jahon urushidan keyin Yevropada yuz bergan eng dahshatli urush bo‘ldi. Eng avvalo, Moskvada o‘tirgan bir odamning aybi bilan. Odamlar halok bo‘lmoqda. Achinarlisi, ular “Stop, olindi!” degan hayqiriqdan keyin tirilmaydi.
Ammo biz hozir nimani eshityapmiz? Kino sukut saqlaydimi yoki tilga kiradimi?
Modomiki, diktator bor ekan, hurlik uchun kurash davom etayotgan ekan va hanuz, o‘sha damlardagi kabi, hammasi bizning birdamligimizga bog‘liq bo‘lsa, unda kino shu birdamlikdan ayro qola oladimi?
Shaharlarimiz virtual reallikda vayron bo‘lmadi. Ukrainaliklarning ko‘pi Guidoga aylandi (“Hayot go‘zal” filmi qahramoni nazarda tutilmoqda — “Daryo” izohi) va o‘z farzandlariga nima uchun yerto‘lada yashash kerakligini tushuntirishga harakat qilmoqda. Ko‘plab ukrainaliklar Aldo Reynga aylandi (“Manfur kimsalar” filmi qahramoni nazarda tutilmoqda — “Daryo” izohi). Ona yurtimiz minglab xandaqlardan tilka-tilka bo‘ldi.
Albatta, biz jang qilishda davom etamiz. Bizda ozodlik uchun kurashishdan boshqa chora yo‘q. Mening esa ishonchim komil: diktator taslim bo‘ladi.
Biroq 1940-yildagi kabi so‘zlar yangrashi kerak. Ozod dunyoning barcha ekranlaridan yangrashi zarur. Biz yangi Chaplinga muhtojmiz, kino ortiq jim turmasligini yana bir bor isbotlasin.
O‘shanda u nimalar deganini eslang:
Ochko‘zlik inson ruhini zaharladi, dunyoni nafrat bilan to‘ldirdi, bizni baloga va qon to‘kilishiga giriftor qildi.Biz oxir oqibat bu urushda g‘alaba qozonishga burchlimiz va bizga aynan shunday yakunni taqdim etadigan film zarur. Har bir ovoz hurlikni qo‘llasin. Eng avvalo, har dam qo‘llagani kabi, kino ovozi.Shiddatimiz oshdi, lekin o‘z qobig‘imizga qamalib qoldik. Bizga farovonlik bergan texnologiya bizni qashshoqlik domiga uloqtirdi.
Bilim bizdagi nomusni olib qo‘ydi. Bizdagi ratsionallik og‘ir va beshafqatdir.
Biz haddan tashqari o‘ychan va haddan tashqari hissizmiz. Bizga mashinalardan ko‘ra ko‘proq insoniylik zarur. Aqldan ko‘ra ko‘proq mehr darkor...
Meni eshitayotganlarga aytarim: umidsizlikka tushmang... Inson nafrati so‘nadi, diktatura esa qulaydi.
Barchangizdan minnatdorman!
Yashasin Ukraina!
Izoh (0)