17 май куни Украина президенти Владимир Зеленский 75-Канн кинофестивалида видеоалоқа орқали нутқ сўзлади. Украинадаги урушга бағишланган ўн дақиқалик нутқда у Чарли Чаплиннинг «Буюк диктатор» (The great dictator) ҳамда Френсис Форд Копполанинг «Бугун Апокалипсис» (Apocalypse now) фильмларидан иқтибослар келтирган. Президент, шунингдек, Роберто Бенигнининг «Ҳаёт гўзал» (La vita è bella) ва Квентин Тарантинонинг «Манфур кимсалар» (Inglourious Basterds) фильмларидаги қаҳрамонларни эсга олган. «Дарё» Зеленскийнинг ушбу нутқини ўзбек тилида ҳавола этади.
Хонимлар ва жаноблар, дўстлар!
Қаршингизда нутқ сўзлаш мен учун катта шараф. Бундан беҳад мамнунман.
Сизга бир воқеани айтиб бермоқчиман. Дарҳақиқат: «Бир воқеани айтиб бермоқчиман», — дейиш билан аслида бир нечта воқеа бошланади. Лекин унда бошланишдан кўра якун анча муҳимроқ аҳамиятга эга. Бу якун ечимсиз қолмайди. Ниҳоят, у юз йилдан ортиқ давом этаётган урушга нуқта қўйиши мумкин.
Уруш поезднинг кириб келиши билан бошланган. Поезддан қаҳрамон ва унинг душмани тушади. Шундай қилиб, экранда кейинчалик ҳаётга кўчган зиддият юзага келади. Кино аввалига ҳаётимизда пайдо бўлди, кейин эса ҳаётнинг ўзига айланди. Шундан сўнг у келажагимиз қандай кечишини белгилаб берадиган даражага ҳам етди.
Бугунги ҳикоям айнан шу уруш ҳақида бўлади — уруш ва келажак ҳақида.
Маълумки, ХХ асрнинг энг қонхўр диктаторлари кинони севган. Аммо улардан қолган эсдаликлар ичида энг муҳими кинохрониканинг даҳшатга солувчи ҳужжатли кадрлари эди. Диктаторларга қарши исён ўлароқ яралган фильмлар ҳам шулар жумласига киради.
1939 йил 1 сентябрда Канн шаҳрида биринчи кинофестиваль бошланиши керак эди. Лекин Иккинчи жаҳон уруши бошланади. Кино ҳам олти йил мобайнида бутун инсоният каби шу уруш ўчоқларида қолиб кетган. У олти йил давомида ҳурлик учун ҳам, диктатура учун ҳам, афсуски, кураш олиб борган.
Бугун кинога қайтиб, ҳурликнинг қўли баланд кела бошлаганига гувоҳ бўляпмиз. У диктаторларнинг охир оқибат инсоният қалбини забт этишига йўл қўймади.
Бу йўлда бир қанча муҳим нуқталар мавжуд. Аммо энг кўзга кўрингани 1940 йилга тааллуқли. Ўшанда душманга қарши бош кўтарган, бир қарашда кўзга ташланмайдиган, қаҳрамонга ҳам ўхшамайдиган йигитни бутун дунё кўради. Лекин у чиндан ҳам қаҳрамон эди.
Чарли Чаплиннинг «Буюк диктатор»и ўшанда ҳақиқий диктаторни йўқ қила олмаганди. Бироқ унинг шарофати билан кино сукутни бас қилган. Буни ҳар қандай маънода тушунишингиз мумкин. Кино тилга кирган ва бу ғалаба остонасида турган ҳурликнинг овози эди.
Мавзуга доир: «Уни масхарабоз деб билишарди. Лекин у рицар эди». Чарли Чаплин фильмларини қандай кўриш керак?
Инсон нафрати сўнади, диктатура ҳам қулайди, халқдан тортиб олинган ҳокимият яна халққа қайтади. Одамлар ўлаётган бир пайтда ҳурлик ҳеч қачон таслим бўлмайди...Ўша вақтдан бери, Чаплин қаҳрамонининг сўзларига кўра, кўплаб ажойиб фильмлар яралди. Одамларни бомбапаноҳларга эмас, кино залларига йиғиб, уларни даҳшат билан эмас, балки гўзаллик билан забт этиш мумкинлигини ҳамма тушунгандай эди. Одамлар бутун қитъани қамраб олувчи кенг кўламли уруш кўринишидаги ҳоррорлар ортиқ давом этмаслигига ишонганди.
Бироқ ҳали ҳам, ўша дамлардаги каби, диктатор тирик. Ҳануз, ўша дамлардаги каби, озодлик учун кураш давом этмоқда. Ўша дамлардаги каби, ҳозир ҳам кино жим турмаслиги керак.
2022 йил 24 февраль куни Россия Украинага қарши кенг кўламли уруш бошлади. Сўнгра Европага қараб юришни режа қилганди. Хўш, бу қандай уруш? Саволга имкон қадар аниқ жавоб бермоқчиман. Аввалги қитъа урушидан кейин кинода айтилган сўзлардан фойдаланган ҳолда.
Сиз бу сўзларнинг кўпидан аллақачон хабардорсиз. Қулоққа даҳшатли эшитилади. Улар экранда эди. Лекин, афсуски, энди реалликка кўчди.
Ёдингиздами? Бу фильмда қандай янграганини эслайсизми?
Сезяпсанми? Ўғлим, бу напалм! Бу ҳидни бошқа ҳеч нима билан қиёслаб бўлмайди. Эрта тонгги напалм исини ёқтираман...Ҳа, бу эрта тонгда Украинада бошланди. Соат тўртда биринчи ракета портлаши эшитилганди. Ҳаво ҳужуми бошланганди. Чегара орқали Украинага ёпирилиб кирган ажал ўзининг қирғин қуролига фашистлар рамзининг муқобили — З белгисини тушириб олганди.
Уларнинг барчаси фашистликда Гитлердан ҳам ўзиб кетишни истайди...Энди бу ҳафталар рус қўшинлари босиб ўтган ёки ўтаётган ҳудудларда қийноққа солинган ёки ўлдирилган одамларнинг оммавий қабрларини топиш билан ўтмоқда. Россия бостириб кирганидан бери шу вақтгача 229 бола ҳалок бўлди.
Уларнинг қўлидан ўлдириш, ўлдириш ва яна ўлдиришдан бошқа ҳеч нарса келмайди. Улар Европани жасадлар билан тўлдирди...Рус ҳарбийлари мўъжазгина Буча шаҳрида нима қилганини кўрдингиз, Мариуполни кўрдингиз, «Азовсталь»ни кўрдингиз. Руслар шаҳар театрини портлатиб юборганини кўрдингиз. Дарвоқе, у ҳозир сиз турган жойга ўхшарди. Тинч аҳоли ўқлар ёмғиридан қочиб, ўша ерга яширинганди. Театр ёнидан ўтган йўл юзасида иккита катта ва кўзга яққол ташланиб турган «Болалар» деган ёзув бор эди. Биз буни ҳеч қачон унутмаймиз, чунки бу ҳатто дўзахга ҳам ўхшамасди.
Уруш бу жаҳаннам эмас. Уруш — бу уруш, дўзах — бу дўзах. Лекин уруш анча даҳшатлироқ...Украинага ёғдирилган рус ракеталарининг сони аллақачон 2000 дан ошди. Ўнлаб шаҳарлар ер билан битта бўлди. Қишлоқларнинг кули кўкка совурилди. 500 мингдан ортиқ украиналиклар Россияга куч билан депортация қилинди. Ўн минглаб одамлар фашистлардан ранг олиб қурилган рус лагерларида сақланмоқда. У ерда қанча маҳбус ўлим билан олишиб ётганини ҳеч ким билмайди. Лекин бунга ким айбдор эканлиги ҳаммага аён.
Совун сендаги кирликни кетказа олади деб ўйлайсанми?Кетказа олмайди. Бу Иккинчи жаҳон урушидан кейин Европада юз берган энг даҳшатли уруш бўлди. Энг аввало, Москвада ўтирган бир одамнинг айби билан. Одамлар ҳалок бўлмоқда. Ачинарлиси, улар «Стоп, олинди!» деган ҳайқириқдан кейин тирилмайди.
Аммо биз ҳозир нимани эшитяпмиз? Кино сукут сақлайдими ёки тилга кирадими?
Модомики, диктатор бор экан, ҳурлик учун кураш давом этаётган экан ва ҳануз, ўша дамлардаги каби, ҳаммаси бизнинг бирдамлигимизга боғлиқ бўлса, унда кино шу бирдамликдан айро қола оладими?
Шаҳарларимиз виртуал реалликда вайрон бўлмади. Украиналикларнинг кўпи Гуидога айланди («Ҳаёт гўзал» фильми қаҳрамони назарда тутилмоқда — «Дарё» изоҳи) ва ўз фарзандларига нима учун ертўлада яшаш кераклигини тушунтиришга ҳаракат қилмоқда. Кўплаб украиналиклар Алдо Рейнга айланди («Манфур кимсалар» фильми қаҳрамони назарда тутилмоқда — «Дарё» изоҳи). Она юртимиз минглаб хандақлардан тилка-тилка бўлди.
Албатта, биз жанг қилишда давом этамиз. Бизда озодлик учун курашишдан бошқа чора йўқ. Менинг эса ишончим комил: диктатор таслим бўлади.
Бироқ 1940 йилдаги каби сўзлар янграши керак. Озод дунёнинг барча экранларидан янграши зарур. Биз янги Чаплинга муҳтожмиз, кино ортиқ жим турмаслигини яна бир бор исботласин.
Ўшанда у нималар деганини эсланг:
Очкўзлик инсон руҳини заҳарлади, дунёни нафрат билан тўлдирди, бизни балога ва қон тўкилишига гирифтор қилди.Биз охир оқибат бу урушда ғалаба қозонишга бурчлимиз ва бизга айнан шундай якунни тақдим этадиган фильм зарур. Ҳар бир овоз ҳурликни қўлласин. Энг аввало, ҳар дам қўллагани каби, кино овози.Шиддатимиз ошди, лекин ўз қобиғимизга қамалиб қолдик. Бизга фаровонлик берган технология бизни қашшоқлик домига улоқтирди.
Билим биздаги номусни олиб қўйди. Биздаги рационаллик оғир ва бешафқатдир.
Биз ҳаддан ташқари ўйчан ва ҳаддан ташқари ҳиссизмиз. Бизга машиналардан кўра кўпроқ инсонийлик зарур. Ақлдан кўра кўпроқ меҳр даркор...
Мени эшитаётганларга айтарим: умидсизликка тушманг... Инсон нафрати сўнади, диктатура эса қулайди.
Барчангиздан миннатдорман!
Яшасин Украина!
Изоҳ (0)