• Profilga Kirish
  • 1744009905_435.svg 1744009905_642.svg

  • So‘nggi yangiliklar
  • Asosiy yangiliklar
  • Eng ko‘p o‘qilgan
  • Kolumnistlar
Ўзбекча
Русский
English
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • So‘nggi yangiliklar
  • Asosiy yangiliklar
  • Eng ko‘p o‘qilgan
  • Kolumnistlar
    • USD12831.81
    • RUB163.75
    • EUR14606.45
    • Google play
    • App Store
    • Telegram
    • Toshkentda
      +39°C
      • Andijon
      • Qarshi
      • Buxoro
      • Samarqand
      • Farg‘ona
      • Sirdaryo
      • Jizzax
      • Termiz
      • Namangan
      • Toshkent
      • Navoiy
      • Toshkent vil
      • Nukus
      • Urganch
    • Daryo
      • Internet-nashr
      • Tahririyat haqida
      • Aloqa ma'lumotlari
      • Foydalanish shartlari
      • Maxfiylik siyosati
      • Yangiliklar arxivi
    • Reklama
    • Ijtimoiy tarmoqlar
      • Instagram | Rasmiy
      • Instagram | Lifestyle
      • Instagram | Sport
      • Facebook | Rasmiy
      • OK | Rasmiy
      • YouTube | Daryo
      • YouTube | Daryo Rus tilida
      • YouTube | Daryo Global
    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte
    Daryo logo white
    • O‘zbekiston
      • Boshqalar
      • Navoiy
      • Toshkent viloyati
      • Sirdaryo
      • Jizzax
      • Qashqadaryo
      • Surxondaryo
      • Xorazm
      • Buxoro
      • Samarqand
      • Namangan
      • Farg‘ona
      • Andijon
      • Qoraqalpog‘iston
      • Toshkent sh.
      • Mehridaryo
      • Ob-havo
    • Markaziy Osiyo
      • O‘zbekiston (Mahalliy)
      • Afg'oniston
      • Qirg‘iziston
      • Qozog‘iston
      • Turkmaniston
      • Tojikiston
    • Dunyo
    • Pul
      • Biznes
      • Iqtisodiyot
      • Moliya
      • Kripto
    • Madaniyat
      • Kino
      • Kitob
      • Musiqa
      • Shou-biznes
    • Layfstayl
      • Ayollar sahifasi
        • Farzand
        • Go‘zallik
        • Karyera
        • Maslahatlar
        • Moda
        • Retseptlar
      • Texnologiyalar
        • Arxitektura
        • Gadjetlar
        • Ilm-fan
        • Koinot
        • Media
      • Avto
      • Qo‘ziqorin
      • Sayohat
      • Salomatlik
      • Ta’lim
        • Abituriyent
        • Ingliz tilini o’rganamiz
    • Sport
      • Futbol
      • UFC
      • Boks
    infinix
    Daryo.uz - Login
    Daryo.uz Daryo.uz
    Daryo.uz - Login
    Avto

    Poyezdga o‘rnatilgan samolyot dvigatellari, g‘aroyib rekord hamda muvaffaqiyatsizlik — AQSH va SSSRda o‘tkazilgan olamshumul tajriba

    Temiryo‘l va poyezdlar faoliyati ko‘p yillik tarixga ega. Transportning bu turini yanada rivojlantirish, uni raqobatbardosh qilish uchun tarixda o‘ziga xos va antiqa tajribalar o‘tkazilgan. Quyida temiryo‘llar tarixidagi eng ajoyib tajribalar haqida hikoya qilinadi.

    SVL reaktiv poyezdi

    SVL reaktiv poyezdi
    Foto: “Shkolajizni.ru”

    Turboelektrichka

    Bu voqea 1960-yillar oxiri va 1970-yillar boshida boshlangan. O‘shanda Kalinin vagon zavodiga soatiga 200 kilometr tezlikda harakatlana oladigan, asosan, Moskva–Leningrad yo‘nalishi uchun mo‘ljallangan poyezdni ishlab chiqarish vazifasi yuklatilgandi. Biroq lokomotiv va vagonlarni loyihalashga kirishishdan avval temiryo‘l va g‘ildirakning yuqori tezlikdagi o‘zaro ta’sirini o‘rganish, shuningdek, kelajakdagi poyezdlar uchun ham qo‘llash mumkin bo‘lgan asosiy dizayn yechimlarini topish zarur edi. Shunday qilib, tezyurar vagon-laboratoriya (TVL) yaratish g‘oyasi paydo bo‘ladi.

    Tajribada soddalik va shaffoflikni ta’minlash uchun g‘ildirakdan harakatlantiruvchi sifatida voz kechib, chet el tajribasidan olingan oddiyroq usulni tanlashga qaror qilinadi (bu haqida keyinroq). A.S. Yakovlyev konstruktorlik byurosining taklifi bilan vagonga Yak-40 samolyotining har biri 1500 kgf quvvatga ega AI-25 turboreaktiv dvigatellari o‘rnatiladi. Ishni tezlashtirish maqsadida laboratoriya uchun asos sifatida ER22 elektr poyezdining seriyali bosh vagonidan foydalaniladi. Shu bilan birga, uning tumshug‘i o‘zgartirilib, maxsus qoplama yordamida soddalashtirilgan shakl beriladi. Dvigatellar haydovchi kabinasining ustki qismiga joylashtiriladi va tomni issiq gazlar ta’siridan himoya qilish uchun issiqqa chidamli po‘latdan yasalgan ekran shaklidagi himoya o‘rnatiladi. TVLning salon qismida o‘lchov asboblari bilan jihozlangan laboratoriya tashkil etiladi. 1971–1975-yillarda, asosan, Dnepr bo‘yi temiryo‘lining tik liniyasi bo‘ylab o‘tkazilgan sinovlar davomida poyezd 1520 millimetrli temiryo‘l uchun rekord darajadagi 249 kilometr/soat tezlikka erishadi (ba’zi manbalarda 274 kilometr/soat deb ko‘rsatilgan).

    Biroq TVL bilan o‘tkazilgan tajribalar qiymati vagonning tezlik imkoniyatlari chegaralarini aniqlash bilangina cheklanib qolmaydi. Sinovlar natijasida tezyurar poyezdlarning harakatlanuvchi tarkibi uchun yurgizuvchi moslamalar ishlab chiqarish bilan shug‘ullanuvchi ilmiy tadqiqot instituti tajriba materiallarining boy zaxirasiga ega bo‘ladi. Ushbu ma’lumotlar tez orada “Russkaya troyka” (TVZ) hamda ER-200 (Riga vagonlar zavodi) poyezdlarini loyihalashda qo‘llaniladi. ER-200 yaqin vaqtgacha (2009-yilning fevral oyigacha) Moskva–Sankt-Peterburg yo‘nalishida xizmat ko‘rsatgan.

    Oqlanmagan umid

    Reaktiv dvigatel faqat tadqiqot ishlari uchun vaqtinchalik yechimmidi yoki uni boshqa kelajak kutayotganmidi? Ha, TVLdan faqat laboratoriya sifatida foydalanilgan. Shunga qaramay, ko‘pchilik bir kun kelib reaktiv kuchli lokomotivlar yo‘lovchilar va yuklarni tashish uchun ishlatilishi mumkinligiga qattiq ishonardi. Ammo oxir-oqibat bu g‘oyadan voz kechishga to‘g‘ri kelgan. Nima uchun? Undan ko‘ra ancha ixcham elektr motorlar paydo bo‘lib, ularning yordamida poyezdlar uchun yuqori tezlikda harakatlanuvchi magistral yo‘llarning ehtiyojlariga to‘la mos tushuvchi tezlikka erishish imkoni tug‘iladi (o‘sha ER-200). Shu bilan birga, temiryo‘lda reaktiv dvigateldan foydalanish butun yo‘l infratuzilmasini qayta qurishni talab qilardi. Xususan, yo‘l to‘liq betonlanishi zarur — shag‘alli ballast qatlamidan foydalanish istisno qilinadi, chunki reaktiv tezlik tosh va changni havoga ko‘tarib, noxush oqibatlarga olib keladi. Ikkinchi kamchilik — reaktiv dvigateldan chiqadigan kuchli shovqin. Poyezdning samolyotga nisbatan afzalliklaridan biri shundaki, u yo‘lovchilarni turar joy hududida joylashgan vokzalga olib keladi, aeroportlar esa odatda aholi punktlaridan uzoqroqqa quriladi. Ammo reaktiv poyezdlarni ham aholi punktlariga yo‘latmaslik, ya’ni ular uchun yangi yo‘llar va stansiyalar qurilishi, u yerlardan esa shahar va qishloqlarga avtomobillarda yetib olish talab etilardi.

    Shunga qaramay, biror kim TVLni konstruktorlikka oid izlanishlardagi boshi berk ko‘cha deb hisoblamagan. Har bir eksperimental mashina, hatto ishga tushirilmagan bo‘lsa ham, kelajakdagi ishlar uchun qandaydir foydali narsani “meros” qoldiradi. Reaktiv vagonni sinovdan o‘tkazish ishonchli va xavfsiz yo‘lovchi poyezdlarini yaratish yo‘lidagi muqarrar bosqich edi.

    2007-yil avgust oyida Moskva–Sankt-Peterburg yo‘nalishida harakatlanayotgan “Nevskiy ekspress” poyezd yo‘lini buzib, 180 kilometr/soat tezlikda relsdan chiqib ketadi. Ekspress, taxminan, 400 metr masofadagi “shpallarni sanab”, katta kinetik energiyani o‘chiradi, keyin esa to‘rtta vagon ag‘dariladi. Biroq halokat vaqtida vagonlar butunligi saqlanib qoladi, hatto vagonlar ichidagi uzunasiga cho‘zilgan shisha to‘siqlar ham sinmaydi. “Nevskiy ekspress” vagonlari Tver vagonlar zavodida yasalgan. Zavoddagilar fikriga ko‘ra, harakat tarkibini loyihalashtirganlar xizmati va konstruktorlar tayangan kishilar tajribasi avvalgilarga nisbatan chidamliroq vagonlar ishlab chiqarishga imkon yaratgan.

    Amerikalik ajdodi

    1960-yillarning o‘rtalarida Amerika temiryo‘llari inqirozga uchray boshlaydi. U nisbatan arzonroq yo‘lovchi aviatsiyasi bilan ham, jadallik bilan rivojlanib borayotgan interstate (ya’ni shtatlarni bog‘lovchi) yo‘llar tarmog‘ida o‘zini erkin his qiluvchi avtomobil transporti bilan ham raqobatlasholmaydi. Shunday vaziyatda Amerikadagi eng yirik tashuvchilardan biri — New York Central temiryo‘l kompaniyasi tajriba o‘tkazishga qaror qiladi. Loyiha muvaffaqiyat qozonib, ko‘zda tutilgan tezlikka erishilsa, ikkilanayotgan yo‘lovchilar yana poyezdlarga qaytardi. 1966-yilning yozida kompaniya rahbariyati Ohayo shtatining Klivlend shahridagi texnik markaziga Nyu-York markaziy liniyalarida yuqori tezlikdagi harakatni tashkil qilish imkoniyatlarini tekshirish uchun mobil laboratoriya qurish vazifasini topshiradi. Loyihani ishlab chiqish va tayyorlash uchun texnik markaz rahbari Don Vetselga chinakam “stalincha” muddat qo‘yiladi: u atigi 45 kun ichida bajarilishi kerak edi!

    Vetsel ekstremal sportga begona emasligi aniq — u AQSH dengiz piyodalari korpusida xizmat qilib, u yerda uchuvchilik guvohnomasini ham olishga muvaffaq bo‘lgan. Lekin osmondan yerga tushib, harbiy xizmatdan keyin temir yo‘l kompaniyasiga ishga joylashgan Don Amerikadagi paravozlarga xizmat ko‘rsatishi kerak bo‘lgan oxirgi muhandislardan biriga aylanadi. O‘tmish bilan yuzlashish kelajakka yangi sahifa ochishni va’da qilayotgandi. Endi, oradan 16 yil o‘tib, Vetsel o‘sha vaqtgacha noma’lum bo‘lgan lokomotivni boshqarishi kerak edi. Amerikaliklar TVZ va Yakovlev konstruktorlik byurosidagi sovet dizaynerlaridan to‘rt yil oldin yuqori tezlik bilan bog‘liq tajribalari uchun reaktiv energiyadan foydalanishga qaror qiladi.

    Qora qo‘ng‘iz

    M-497 laboratoriyasi uchun baza sifatida Budd RDC3 modelidagi dizelli avtomotrisa (o‘zi yurar vagon) tanlangan. 13 yildan beri foydalanishda bo‘lgan ushbu vagon Eastern kompaniyasidan olingan va Klivlendga olib ketilgan. U yerda vagonning tomiga qo‘shaloq J-47−19 turboreaktiv dvigatel o‘rnatiladi. Ular dastlab B-36 qit’alararo strategik bombardimonchining tortishish va og‘irlik nisbatini oshirish uchun ishlab chiqilgandi. Porshenli dvigatelda ishlovchi (har bir qanotida uchtadan edi) tarixdagi eng katta samolyotga B-36D modifikatsiyasida har ikki tomonga yana ikkitadan reaktiv qo‘shilgan va o‘nta dvigatelli mahluqqa aylangan.

    “Qora qo‘ng‘iz” — M-497 reaktiv poyezdi

    “Qora qo‘ng‘iz” — M-497 reaktiv poyezdi
    Foto: “Autoparus.by”

    1960-yillar o‘rtalariga kelib, bu mo‘jiza o‘z o‘rnini allaqachon B-52 turboreaktiviga bo‘shatib bergandi, ammo qisman ishlab chiqilgan manbaga ega General Electric dvigatellari yana qo‘l keladi. Boshda Vetsel ularni vagon quyrug‘ining yuqori qismiga joylashtirishga qaror qiladi, ammo keyinroq u rafiqasiga quloq soladi. Tushlik paytida muhandisning rafiqasi reaktiv dvigatelning eskizini chizib, dvigatel haydovchi kabinasining tepasida tursa, vagon yaxshiroq ko‘rinishga ega bo‘lishiga ishontiradi.

    Matrisadan barcha yo‘lovchilar o‘rindig‘i olib tashlanib, salonda tezlikni, materiallarning kuchlanishini, haroratni va boshqa ko‘plab parametrlarni o‘lchaydigan ellikka yaqin asboblarni o‘z ichiga olgan laboratoriya tashkil etiladi. Vagon dizayniga alohida o‘zgartirishlar kiritilmaydi — rom, o‘qlar, aravalar yo‘lovchi tashigan prototipdan meros bo‘lib o‘tadi. Sinov uchun yetarli uzunlikdagi tekis temiryo‘lni topish kerak edi. Shu maqsadda Indiana va Ohayo shtatlarini bog‘laydigan Batler – Strayker liniyasi tanlab olinadi. Sinovning birinchi bosqichi bir hafta davom etadi, shundan so‘ng 1966-yil 23-iyulda Don Vetsel New York Central prezidenti Alfred Perlman bilan birgalikda reaktiv dvigatelni ishga tushiradi va M-497 ni 295,81 kilometr/soat tezlikda harakatlantiradi. Bu AQSH temiryo‘llari tarixidagi mutlaq rekord hisoblanadi, bugungi kungacha yangilanmagan.

    Biroq o‘zining g‘ayrioddiy ko‘rinish va rangi tufayli “qora qo‘ng‘iz” laqabini olgan M-497 bilan tajribalar jiddiy davom etmagan. An’anaviy temiryo‘llarning tekis liniyasida yuqori tezlikda harakatlanish mumkinligi amalda isbotlangan, ammo New York Central bundan qandaydir foyda ko‘rgan bo‘lsa, bu foyda reklama va piar hisobiga kelgan, xolos. AQSHda temiryo‘l transportining qayta yo‘lga qo‘yilishi esa amalga oshmagan.

    Yodgorlik

    Tver vagon zavodining TVL reaktiv poyezdiga qo‘ygan yodgorligi

    Tver vagon zavodining TVL reaktiv poyezdiga qo‘ygan yodgorligi
    Foto: “Vestitver.ru”

    Tver vagon zavodi TVLni o‘ziga xos yodgorlikka aylantirishni rejalashtirgandi. Aftidan, butun vagonni qayta tiklash qiyin va u odamlarni uncha qiziqtirmaydi, degan qarorga kelishgan (u oddiy “elektrichka” asosiga qurilganini unutmaylik). Shu sababli zavod rahbariyati monumental tosh ramka ichiga faqat yaxshi restavratsiya qilingan reaktiv dvigatelli tumshuqni kiritishni ma’qul ko‘rgan. Bu yodgorlikni TVZ majmuasi ro‘parasidagi kichik maydonda ko‘rish mumkin.

    Amerikaliklar M-497 taqdirini odatiy ratsionallik bilan hal qilgan. Sinovlar tugaganidan so‘ng reaktiv dvigatellar demontaj qilinadi keyinroq yo‘llarni qordan tozalashda foydalaniladi. Avtomotrisa o‘z egalariga qaytariladi va u 1984-yilgacha yo‘lovchi tashishda davom etadi. Vagonning keyingi taqdiri noma’lum. Bu qanchalik mantiqqa zid ko‘rinmasin, tarixning notinch to‘lqinlari aro temir yo‘lda o‘tkazilgan noyob tajribalarning moddiy xotirasi bir qadar saqlanib qolgan.

    Mavzuga doir: Video: Pekin—2022 qishki Olimpiya o‘yinlarida foydalaniladigan tezyurar poyezd ichida tashkil etilgan telestudiya

    19.04.2022, 13:20   Izoh (0)   61641
    Facebook Twitter LinkedIn Telegram Email

    Izoh (0)

    Kirish
    Javob qoldiring Bekor qilish

    ×Lightbox Image

    Daryo.uz | Sizning muammoingiz yechimi


    Suv — bebaho neʼmat: Agrobankdan fermerlar uchun yangi metodik to‘plam


    Sello Ecosystem Farg‘ona, Andijon va Namanganda Sello Summer Fest yorqin festivalini o‘tkazdi


    Navoiy innovatsiyalar universiteti — kelajagingizni kafolatlaydigan zamonaviy ta’lim maskani! 


    Moliyaviy firibgarliklar: firibgarlar keksalarni qanday aldamoqda 


     Coca-Cola jamg‘armasi va Global atrof-muhit va texnologiyalar jamg‘armasi (GETF) “Aylanma iqtisodiyot kelajagi uchun hamkorlik bitimi (PACT)” ni e’lon qilganligi haqida ma’lum qildi


    Zamonaviy Haval Jolion endi 0% muddatli to‘lov shartida 


    InfinBLACK - ortiqcha to‘lovlar talab qilmaydigan kredit karta


    Centrum Air yozgi yo‘nalish ochadi: Toshkentdan Issiqko‘lga to‘g‘ridan-to‘g‘ri reyslar


    Hyundai Uzbekistan - foizsiz bo‘lib to‘lash imkoniyati qaytdi!


    O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi mahsulotlari Yevropaga yo‘l olmoqda


    Toshkentda xalqaro fintex-hodisa — Visa Cashless Forum 2025 bo‘lib o‘tdi 


    Chirchiqdagi yangi bog‘ - zamonaviy ko‘ngilochar va dam olish maskani ochildi


    Mobiuz "Mehribon" imtiyozli tarif rejasini taqdim etdi


    AVO’dan yangi omonat: yillik 25% gacha — 6 oyda orzuingizni amalga oshiring


    Yangi ufqlar: Centrum Air haftasiga ikki marta Toshkentdan Bishkekka parvozlarni amalga oshiradi

     

    Tavsiya etamiz

    Chumchuqlarga yem bo‘lgan burgutlar. “O‘rgimchak to‘ri” operatsiyasi Rossiya uchun qanchaga tushadi?

    4 iyun, 18:49
    Audio Icon

    Qurib qolgan ko‘chatlar, millionlar shamolga uchdimi?

    4 iyun, 15:03

    Feldmarshalga almashtirilmagan Stalinning zurriyoti — “dohiy” nega o‘g‘lini urushga yuborgan edi?

    3 iyun, 21:10

    Ko‘zi o‘tkir, qulog‘i sezgir temir qushchalar. Razvedkachi dronlarning “katta akalari”

    3 iyun, 20:40
     
     
     

    So‘nggi yangiliklarga o‘tish

    Eminem Meta’ni sudga berdi va kompaniyadan 109 mln dollar talab qilmoqda

    Layfstayl | 5 iyun, 12:49

    Hindistondagi tiqilinchda 11 kishi halok bo‘ldi

    Dunyo | 5 iyun, 12:32

    Qurbon hayiti kuni Toshkent metrosi vaqtincha bepul bo‘ladi

    O‘zbekiston | 5 iyun, 12:25

    Mobiuz "Mehribon" imtiyozli tarif rejasini taqdim etdi

    Reklama | 5 iyun, 12:00

    Viktoriya Bekhem Netflix uchun hujjatli serial tayyorlamoqda

    Layfstayl | 5 iyun, 11:59

    Yaponiyada dengiz suvida eriydigan plastik yaratildi (video)

    Dunyo | 5 iyun, 11:50
    Daryo About Us

    “Daryo” internet-nashrining (O‘zbekiston matbuot va axborot agentligi (O‘zMAA, hozirgi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi huzuridagi Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi) tomonidan 13.03.2015 yil sanasida 0944-sonli guvohnoma bilan ommaviy axborot vositasi sifatida ro‘yxatga olingan. Matnli materiallarni to‘liq ko‘chirish yoki qisman iqtibos keltirishga, shuningdek, fotografik, grafik, audio va/yoki videomateriallaridan foydalanishga “daryo.uz” saytiga giperhavola mavjud bo‘lgan va/yoki “Daryo” internet-nashrining muallifligini ko‘rsatuvchi yozuv ilova qilingan taqdirda yo‘l qo‘yiladi. Chop etiladigan ba’zi ma’lumotlar 18 yoshga to‘lmagan foydalanuvchilarga mo‘ljallanmagan bo‘lishi mumkin. Info@daryo.uz

    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte

    © «Simple Networking Solutions» MChJ, 2013–2025

    Yosh bo‘yicha cheklov

    Xato topdingizmi? Ctrl+Enter’ni bosing

    • Foydalanish shartlari
    • Maxfiylik siyosati
    • Reklama
    Nimani qidiramiz?

    Sign In or Register

    Xush kelibsiz!

    Tizimga kiring yoki Roʻyxatdan oʻting.

    Google

    yoki E-Pochta orqali

    Izoh qoldirishingiz, Foydalanish shartlari va Maxfiylik siyosati shartlarini qabul qilganingizni anglatadi

    Roʻyxatdan oʻting

    Roʻyxatdan oʻtganmisiz? Login.

    Google

    yoki E-Pochta orqali

    Sizga parol elektron pochta orqali yuboriladi.

    Izoh qoldirishingiz, Foydalanish shartlari va Maxfiylik siyosati shartlarini qabul qilganingizni anglatadi

    Matnda xato topdingizmi?

    ×

    Rahmat. Biz sizning xabaringizni oldik va xatoni imkon qadar tezroq tuzatamiz.