“Notre-Dame de Paris” – moziyning bugungi namoyishi. Fransuz adabiyotining durdonasi haqida

Taniqli fransuz yozuvchisi Viktor Gyugo 1831-yil 16-mart kuni o‘zining fransuz qadriyatlari va an’naviy qurilish uslublarini xalqqa yana bir bor eslatib qo‘yishni maqsad qilgan “Notre-Dame de Paris” asarini nashrdan chiqardi. “Daryo” mazkur asar haqida hikoya qiladi. 

Hajm jihatidan Gyugoning ko‘plab asarlaridan yirikroq bo‘lgan ushbu asar 940 sahifa, uchta bo‘limdan iborat. Asar fransuz adabiyoti markazida turuvchi, uning ahamiyatini ko‘rsatib beruvchi sanoqli kitoblardan biridir. Ushbu romandan ko‘zlangan maqsad inqilob davrida bo‘layotgan ulkan o‘zgarishlar xalqning madaniyati va tafakkur tarziga jiddiy ta’sir ko‘rsatayotganiga qaramay, fransuz milliy qadriyatlariri asrab qolish edi. Asar ma’lum ma’noda o‘ziga yuklatilgan vazifani bajara oldi, u Notre-Dame de Paris ibotadxonasini milliy simvolga aylantirdi va gotika uslubiga bo‘lgan qiziqishni yana bir marotaba oshishi uchun asosiy turtki vazifasini o‘tab berdi. Asar omma orasida mashhurlikka erishgach, Gyugo o‘z milliy madaniyatiga qanchalik g‘amxo‘rlik qilgan bo‘lsa, xalq ham qadriyatlari saqlanib qolishiga shuncha e’tiborli bo‘la boshladi.

Gyugo ushbu asari orqali romanning yangi nazariyasini – Epik teatr nazariyasini kashf qildi. Asar - butun boshli xalq haqidagi yirik poema va ushbu poema markazida yirik ibodatxona tarixni kuzatuvchi bosh qaharamon sifatida tasvirlanadi. Shuningdek, ushbu asar tilanchilarni bosh qahramonlar darajasiga ko‘targan ilk asar ekanligi bilan ham o‘ziga xoslik kasb etadi.

Asarning bosh g‘oyasi

Roman o‘quvchilar uchun o‘z jozibadorligi va sirliligini saqlab qolishi uchun sujetni tasvirlashdan chekinib, kitobning asosiy mevasi bo‘lmish g‘oyalarga to‘xtalib o‘tamiz.

Asar yozilayotgan davrda Notre-Dame de Paris soborining turli qismlari qayta qurilayotgan va unga turli qo‘shimcha o‘zgartirishlar kiritilayotgan edi. Inqilob natijasida buzib yuborilgan ko‘plab gotika uslubidagi maqbara va cherkovlar XV asr Fransiyasini unutilishga mahkum qilayotgan edi, go‘yo. Ushbu uslubdagi binolar buzilishi yoki qayta yangi qismlar qo‘shish orqali ta’mirlanishi ularning asl ahamiyatini yo‘qqa chiqarayotgan edi. Bu esa Gyugoga og‘ir botmay qo‘ymadi va adib ushbu mavzuda asar yozish orqali o‘z zamondoshlariga signal yuborishni ko‘zladi.

Asarda arxitektura markaziy rol o‘ynaydi. Notre-Dame de Paris sobori esa zamon zaylining ramzi, hurfikrlilik namunasi va madaniyat nishonasi sifatida tasviralanib, asarning markaziy g‘oyasi ushbu ibodatxonaga bevosita bog‘landi.

Gyugo soborning qayta ta’mirlanishi uning buzilishi bilan barobar, deb hisoblaydi, chunki kishi hech qachon tarixning bir bo‘lagini olib, unga o‘z zamonasidan boshqa bir bo‘lak qo‘shimcha qilib kirita olmaydi. Bu tarixga nisbatan xiyonat, demakdir. Insonlar doimo bilib-bilmay tarixga o‘zgartirishlar kiritishga, uni o‘zi uchun yangi uslubda kashf etishga intiladi. Ushbu moyillik tarixni o‘z holicha qabul qila olmaslik yoki buyuk kelajak orzusi ishtiyoqida o‘tmishni boshqa ko‘z orqali kashf etishga undaydi. Aslida esa kelajak avlodlar tarixni kuzatishi, buning uchun esa uni asrab qolishga urinmog‘i lozim, tarixni yo‘qlikka mahkum etish orqali buyuk o‘zgarishlar kiritish xomxayol. Notre-Dame de Paris sobori o‘z davriga xos xususiyatlardan boxabar qiluvchi nodir qurilish namunasi edi. U orqali moziyga qaytish va uni his etish imkoniyati mavjud edi.

Shuningdek, ushbu sobor hurfikrlilik ramzi sifati ham o‘z o‘rniga ega edi. So‘zlar o‘chirilishi yoki yuzaga chiqishdan oldin kuch bilan yo‘q qilinishi mumkin. Qadimiy inshoot esa doim o‘z so‘zini aytib turadi. Uning har bir detali o‘zida o‘tmishga xos muayyan xususiyat tashiydi. Notre-Dame de Paris bu jonli tarix edi. Ibodatxona so‘zlardan ko‘ra ko‘proq ma’no anglatishi haqida yozuvchi asarda shunday deydi:

“Fikrlar toshga o‘yib yozilgan ushbu zamonda bizning bugungi matbuot erkinligimizdan ko‘ra ko‘proq afzallikka ega bir xususiyat mavjud edi. Bu arxitektura erkinligi”.

Kitoblarni nashrdan chiqarish ixtiro etilgach, zamonning holatini ifodalovchi qurilish inshootlarining ahamiyati kamaydi va adib san’atning ushbu buyuk shakli o‘z qadrini yo‘qotishini fojia sifatida ko‘rdi.

Soborning yana bir vazifasi esa o‘zida tarixiy qadriyatlarni ifoda etish edi. Sivilizatsiya faqatgina rivojlanish va o‘zgarishlarga emas, balki unutish, yoddan chiqarish uchun ham ishlaydi. Gyugo esa o‘z asari orqali xalqni o‘z qadriyatlaridan, madaniyati asosidan xabardor qilishga urinadi. Har qanday ramzlar o‘zida o‘tmish va undagi odamlar fikrlash tarzi, dunyoqarishini namoyon etadi. Gotika uslubida qurilgan bu sobor ham tarixning eng qizg‘in pallalarini hamda shu paytgacha shakllanib kelgan fransuz qadriyatlarining tamal toshi bo‘lgan madaniyat asoslarini o‘zida ifoda etardi. Soborning qayta o‘zgartirilishi nafaqat Parij, balki butun Yevropani o‘z ichiga qamrab olgan san’at janrining o‘lib borayotganiga ishora qilardi. Har bir xalqqa xos ramz va belgilar ularning qadimiy inshootlari orqali ma’lum bo‘ladi. Ular orqali xalqning avvalgi xarakteridan, nimalarga intilgani, nimalardan nafratlanganidan va nihoyat nimalarni oliy maqsad etib belgilagani ma’lum bo‘ladi. Qancha ko‘p vaqt o‘tsa, shuncha qadr-qimmati oshib boradigan moziy inshootlari doim kelajak avlod uchun muhim va qadrli bo‘lib qolmog‘i lozim. Asar bizga ana shu hikmatni uqtirmoqchi bo‘ladi.

Asardan iqtiboslar:

• “Insonni hech narsa bo‘m-bo‘sh cho‘ntakchalik safarga ishqiboz qila olmaydi”;
• “Bir ko‘zli odam so‘qir insondan ko‘ra ko‘proq nuqsonli. Chunki bir ko‘zli kishi o‘ziga aynan nima yetishmayotganidan boxabar”;
• “Biron fikr miyangni band etsa, sen uni hamma narsada ko‘ra boshlaysan”;
• “...Onalar o‘ziga eng ko‘p iztirob tug‘dirgan farzandiga eng ko‘p mehr qo‘yishadi”;
• “U cho‘ntagiga qo‘lini soldi va u yerdan faqatgina bir narsani topa oldi, reallikni”;
• “U o‘z g‘azabini jilovlab, boshqaga azob berishdan cheklandi. U shu yo‘l orqali iztirobning barchasini o‘zida qoldirdi”.

Rahimjon Qudratov tayyorladi