Avvallari psixolog yoki psixiatrga murojaat qilgan kishilarga nisbatan “ruhiy xasta” degan qarash bo‘lgan. Ular jamiyatdan ajralib qolishdan qo‘rqib, psixologga borganini yashirgan. Biroq psixoterapiya ommalashib borgani sari odamlar boshqalarning bu masaladagi munosabatiga e’tibor bermay qo‘ygan. Asta-sekin jamiyat ham bunga odatiy hol sifatida qarashni boshladi.
Amerikalik mutaxassislarning hisobiga ko‘ra, mamlakatda katta yoshli aholining 18 foizidan ortig‘ida psixologik, emotsional muammolar bor. Ammo ularning taxminan, 65 foizidan ko‘pi psixologga yordam so‘rab murojaat qilmaydi.
O‘zbekistonda-chi, vaziyat qanday? Aholining necha foizi psixologlarga boradi? Aslida oilaviy, shaxsiy kelishmovchiliklarini kattalar orqali hal qiladigan, uydagi gapi ko‘chaga chiqishini istamaydigan o‘zbeklarning hayotida psixologlarga o‘rin bormi?
Afsuski, bir yil davomida o‘zbekistonliklarning qanchasi psixologga borgani haqida statistikani topolmadik. Mutasaddi idoralarning aytishicha, bu kabi murojaatlar ro‘yxatga olinmas ekan.
Shuning uchun Faсebook ijtimoiy tarmog‘idagi sahifa va guruhlarda “Psixologga borganmisiz, sizga foydasi bo‘lganmi? Inson hayotida psixolog kerak deb o‘ylaysizmi?” degan savollar bilan so‘rovnoma o‘tkazdik. Javoblar esa turlicha bo‘ldi.
Masalan, Zebiniso Mirzahakimova o‘z izohida yaqin insoni uchun psixologga bog‘langanini yozib qoldirgan. Uning bir soatlik qabuli ikki million so‘m turishini va oldindan to‘lov qilishi kerakligini eshitib, ajablangan. Nima uchun qimmatligi haqida so‘ralganda, psixolog konsultatsiyada gipnoz ham ishlatishi uchun shunday narx belgilangani aytilgan.
Charos Xo‘jayevaning yozishicha, aslida insonga psixolog shart emas. Tekin quloq bo‘lsa, ichingdagi gaplaringni bo‘shatib olaverasan. Mahamadali Mamajonovning fikricha, “tanasi boshqa odam hatto u professor bo‘lsa ham, dardingizni bilmaydi”.
Xonzoda Saidxo‘jayeva ham taniqli psixologga borgan. Lekin mutaxassis u bilan ishlashni bilmagan.
“Yonidan yengil qushday yoki bor aybimni tushunib emas, aksincha, asabiy, bekorga vaqtim va pulim ketdi, deb chiqqanman. Qolaversa, jiyanim ham uch yildan beri individual psixologga boradi. Ammo uning fe’l-atvorida o‘zgarish sezmadim. Lekin jiyanimning o‘zi bundan mamnun. Psixologlar ham yaxshigina biznes qilyapti-da”, — deb fikrini tugatgan u.
Yana bir foydalanuvchi Ma’rufjon Ochilov esa oxirgi paytlarda psixologga ehtiyoj ortganini, biroq soxta psixologlar tufayli mazkur kasb egalariga nisbatan noto‘g‘ri xulosalar paydo bo‘layotganini izohida keltiradi.
Psixolog hech qachon maslahat bermaydi. U to‘g‘ri yo‘l topishingiz uchun yo‘nalish beradi, xolos. Psixolog mo‘jizakor emas. Undan darhol nimadir kutish noto‘g‘ri. Sizdagi muammoga tashxis qo‘yish uchun bir nechta bosqichdan o‘tiladi, turli metodikalar qo‘llaniladi — suhbat, diagnoz kabilar.Muhammad Bobur esa Allohni tanigan inson hech qanday psixologga muhtoj bo‘lmasligini yozgan. Muhammad Temur A’zam psixolog qabuliga bormaganini, agar biror ruhiy muammo paydo bo‘lsa, dindagi ustozlari suhbatini olishini aytgan. Diniga to‘kis amal qiluvchi musulmonda psixologga katta ehtiyoj bo‘lmasligini, biroq bu hammaga ham birdek ishlamasligini aytib o‘tgan.So‘nggi paytlarda oynaga qarab, uch marta baxtliman, deying deb maslahat beradiganlar negadir o‘zini psixolog deb da’vo qilayotgani achinarli.
Hozirda o‘zini psixologman deb ataydigan betayinlar ko‘payib ketgan. Ular odamlarni aldab, pulini olishdan boshqa narsani bilmaydi. Turli xil energiyalar, pul topish san’ati, yana shunga o‘xshash o‘ziga tortuvchi nomlar bilan insonlarni “allalaydi”.
Mohi Mavlonova savolimizga o‘zi kuchli psixolog bormikan, deb javob bergan hamda unga ba’zi bir psixologlarning gapidan ko‘ra kitob o‘qish afzalligi, chunki ularning aksar ma’ruzalarini tinglaganda, kitobdagi gaplarni aytyapti, degan xayol bo‘lishini yozib qoldirgan. Yana bir ijtimoiy tarmoq foydalanuvchisi Abdusamad Mo‘minovning yozishicha, u yaqinda onlayn treningda qatnashgan. Olgan bilimlari hayotida keskin burilishlar yasagan. To‘g‘ri psixolog tanlash juda muhimligini ta’kidlagan.
Abdulloh Musayev savolimizga quyidagicha javob bergan:
Psixologning foydasi bo‘lish-bo‘lmasligi insonning o‘ziga bog‘liq. Yaxshi psixolog muammoga yechim topib bermaydi. Balki o‘zingiz yechim topishingizga yo‘nalish ko‘rsatadi. Vaziyatni aniqlashtirish, ruhiyatingiz, fe’lingizni yaxshiroq tushunish uchun ko‘mak va sohalaridan kelib chiqqan holda tavsiyalar beradi, xolos. Qolgan 90 foiz ishni o‘zingiz qilasiz.So‘rovnomada ishtirok etgan yuzlab ijtimoiy tarmoq foydalanuvchilarining aksari psixologlar haqida ijobiy fikrda emas. Ularni faqat muammolarni eshitib, maslahat beradigan kasb egalari deb aytishgan.Psixolog ko‘rigidan 3-4 marta o‘tganman. Bittasi yaqinda, qolganlari esa o‘smirlik davridagi muammolarga ko‘milganda borganman. Foydasi oldin umuman bo‘lmagan. Yaqindagisi esa vaqtinchalik foyda berdi.
Yuqoridagi fikrlardan xulosa qilsak, psixologlar ishiga professional yondasha olmayaptimi yoki odamlar ulardan ko‘p narsa kutyaptimi, umuman olganda, psixologlar insonlarga qanday yordam bera oladi, degan savollar o‘rtaga chiqdi.
Gavhar Teshaboyeva
Vrach-psixoterapevt, psixiatr. Tibbiyot fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) “Hidiya” shifoxonasi direktori o‘rinbosari
— Bugungi kunda psixologiya litsenziyalanmaydigan soha bo‘lgani uchun 2-3 oylik kurslarni tugatib, o‘zini psixologman deb faoliyat yuritayotganlar ko‘payib ketdi. Masalan, biz shifokor sifatida sog‘liqni saqlash tashkilotidan litsenziya olib, ishlaymiz. Psixologlarning faoliyati esa litsenziyalanmaydi. Konsalting deb maslahatxonalar ochib, ishini boshlayveradi.
Ulardan hech kim na diplom, na ruxsatnoma so‘raydi. Qonun doirasida tartibga solish bo‘yicha nimalardir qilinayotgan bo‘lsa kerak, lekin hali natijasi amalda ko‘rinmayapti.
Psixoterapevt shifokor bo‘lganim uchun qo‘shtirnoq ichidagi psixologlarga borib, hech bir foyda ko‘rmagan mijozlar shikoyatlar bilan oldimga kelishadi.
Masalan, bir ayol turmush o‘rtog‘idan xiyonat ko‘rgan. “Psixolog” esa unga siz ham xiyonat bilan javob bering, degan. Yana bir ayol xo‘jayinim aytganlari uchun ro‘molga kirgan edim, uning ortidan ko‘p qiyinchiliklar ko‘rdim desa, “Ro‘molingizni yechib tashlang!” deb maslahat bergan. Ro‘molini yechgan ayolning oilasi buzilib ketgan. Bu kabi holatlar juda ko‘p.
Ulardan shikoyat qilib kelgan odamlarga doim aytaman: oddiy mahsulot sotib olayotganda ham ko‘rib, tekshirib olasiz, lekin nega shuncha pul sarflab, mutaxassisga borganda tekshirmaymiz?
Sarvinoz Omonova
Oliy ma’lumotli psixolog. Ayni vaqtda Turkiyadagi Karabuk universitetida sotsiologiya yo‘nalishi bo‘yicha magistraturada tahsil oladi
— Psixologlarning maslahat berish bilan shug‘ullanishi — keng tarqalgan noto‘g‘ri fikr.
To‘g‘ri, ruhiy va jismoniy holatingizni yaxshilash, masalan, uyqu rejimini tiklash, shifokorga ko‘rinish, dam olish borasida tavsiyalar berishi mumkin, Shuningdek, keng fikrlashga, xavotirni susaytirishga yordam beruvchi mashqlar, topshiriqlari ham bordir — terapiyaning qaysi yo‘nalishida ishlanayotganiga qarab, albatta. Bularni berishda ham “murabbiy” emas, “tadqiqotchi” pozitsiyasida bo‘ladi.
Ammo qanday yashash, o‘zingizni qanday tutish, muhim hayotiy qarorlar qabul qilish borasida, aytaylik, “qaynonangizga nisbatan sabrli bo‘ling”, “turmush quring”, “ajrashing”, “farzandingizga jahl qilmang”, “ishdan bo‘shang” kabi maslahatlar bermaydi.
Psixoterapiya ulg‘ayishga yordam beradi. Ulg‘ayish — reallik (haqiqat) bilan yuzlashishdan qochmaslik va o‘z hayoti uchun mas’uliyatni zimmasiga olishdir (tasodif, taqdir, odamlarga va psixologga topshirish, degani emas). Psixolog maslahat berar ekan, mijoz “bola” holatida qolaveradi. Qilinishi kerak bo‘lgan ish — mijozdagi muammolarning sababini, ruhiyatdagi chalkash ichki nizolarni yuzaga chiqarish va tahlil qilishdir. Psixolog inson ruhiyatiga oid bilimlari va mijoz bilan ishlash ko‘nikmalari orqali bu jarayonda yordam beradi. Hayotiga oid qarorlarni esa mijozning o‘zi qabul qiladi.
So‘nggi paytlarda seminar-treninglar o‘tkazish shu darajada ommalashdiki, bugun qaysi ijtimoiy tarmoqqa kirmang, “Katta pullarga ochilish”, “Pul oqimi”, “Magnit ayol”, “Ayollik jozibasi”, “Ong ostini boshqarish” kabi o‘nlab psixologik treninglar reklamalariga ko‘zimiz tushyapti. Ba’zi psixologlar hatto kursida qatnashganimizdan so‘ng, hayotimizda mo‘jizalar sodir bo‘lishiga kafolat ham beryapti.
Maqolani tayyorlash jarayonida Instagram’da bir psixologning jonli efirini ko‘rib qoldim. Ayol efir so‘nggida hamma joyga tarqalib ketgan mashhur oyna mashqini aytib berishini, bu usulni qo‘llagan odamning o‘ziga bo‘lgan bahosi tezda oshishini aytdi.
Ochig‘i, jozibador gaplari diqqatimni tortdi va efirni oxirigacha ko‘rishga qaror qildim.
Jonli efir, taxminan, bir soatcha davom etdi. Psixolog (agar shunday aytish to‘g‘ri bo‘lsa) har kim aytishi mumkin bo‘lgan: “Siqilmanglar, sizdan-da yomon ahvoldagi insonlar bor, sabr qilish kerak” kabi odatiy maslahatlarni berdi. Amallab ko‘rib o‘tirdim va nihoyat, suhbat ham tugab, ayol o‘sha mashhur “Oyna mashqi”ni o‘rgatishga o‘tdi:
“Oynaning oldiga yaxshilab joylashib oling va undagi o‘z aksingizga qarab, Voy! Qanday chiroylisan! Ko‘zlaring, qoshlaringni qara! Sen dunyoda eng go‘zalisan! Muah-muah, deng”, — dedi. Bu mashqni har kuni, chin dildan takrorlagan ayolning ko‘p o‘tmay o‘ziga bo‘lgan ishonchi oshishini ta’kidladi. Yana “Samootsenka kursimga yozilsangiz, sizga shu kabi o‘nlab texnikalarni o‘rgataman”, — deya qo‘shimcha qildi ayol. (Kurs narxi 2 million so‘m ekan).
O‘shanda jonli efirni yuzlab ayollar tomosha qilib o‘tirar, ayrimlari esa “Rahmat kattakon, o‘rgatganlaringizga rozi bo‘ling, albatta, kursingizga yozilamiz” degan mazmundagi izohlar yozishardi.
Ularning bu fikrlarini ko‘rib, ayollarimiz shunchalik soddami yoki men adashyapmanmi, deb ikkilanib qoldim. Umuman olganda, bu kabi treninglar o‘tkazish zamonaviy psixologiyaning bir yo‘nalishimi? Yoki odamlarni aldashning yangi usulimi?
Boboyor To‘rayev
Oliy ma’lumotli psixolog. Uilyam Devidson instituti qoshidagi Xalqaro biznes maktabida ishlagan. Hozirda kompaniyalarda boshqaruv psixologiyasi bo‘yicha treninglar olib boradi
— Ko‘pchilik aldanishni yoqtiradi. Ayollar yolg‘on gapirsa ham, shirin gapirsa edi, ko‘nglim ko‘tarilib ketardi, deydi. O‘ziga nisbatan bahosi past bo‘lgan odam shu kabi treninglarga qatnashib, bahosini ko‘tarmoqchi bo‘ladi. Bu kabi usullar uning qalbiga malham bo‘ladi go‘yo.
Odam ertalabdan kechgacha pulim ko‘payadi, deb ishga bormasdan o‘tiraversa, puli ko‘payib qolmaydi. Yoki o‘zining go‘zalligini ta’kidlab, quyoshga chiqmay uyda o‘tiraversa, rangi yomon bo‘ladi. Make-up ham yordam bermaydi.
Bir tomondan treninglar odamning ishonchini mustahkamlagani yomon emas. Umuman, ular yuz foiz yolg‘onchi, demoqchi emasman. Texnikalardan to‘g‘ri foydalanishi kerak. Bitta-ikkita kitob o‘qib, odam lider bo‘lib ketmaydi. Amaliyot bo‘lmasa, qancha ko‘p pul bersangiz ham, natija sezilmaydi.
Gavhar Teshaboyeva: Savolingizga islom psixologi Malik Badrining so‘zi bilan javob bergan bo‘lardim: “Bugun insonlarning nimaga ehtiyoji bo‘lsa, uni o‘sha bilan manipulyatsiya qilish juda oson”.
Bu kabi treninglar o‘tkazish ommaviy psixologiyaga kiradi. Unda filtr yo‘q. Ya’ni bu ilmiy-noilmiy, g‘arbniki yoki sharqniki, xristian yoki islomniki deb ajratmaydi. Omma shunga ergashadi. Falonchining treningi desa, yugurib borishadi, falon pul to‘lashadi, lekin natija nolga teng. To‘g‘ri, o‘sha trening vaqtida qandaydir o‘zgarish bo‘lishi mumkin, ya’ni hissiyot, o‘zgacha kayfiyat beradi, o‘zingizni xos odamdek his qilishingiz mumkin. Lekin bu holatlar treningdan qaytganingizdan so‘ng yana o‘z holiga qaytadi, chunki siz kundalik hayotingizga qaytasiz. Demak, hayotidagi muammolarni hal qilish uchun inson o‘zi izlanishi kerak.
Sarvinoz Omonova: “Bugungi kunda ezoterika (intuitsiya va bashoratgo‘ylikka asoslangan yo‘nalish)ni psixologiya bilan qorishtirish, uni sohaning bir yo‘nalishi deb hisoblashlariga ko‘p guvoh bo‘lyapman. Yuqorida nomi aytilgan treninglar esa odatda ezoterikaga taalluqli bo‘ladi, ehtimol, tarkibida psixologiyaga oid texnikalar ham bordir.
“Ayollik/erkaklik energiyasi”, “pozitiv/negativ energiya”, “pul oqimi”, “karma” “chakralar”, “xayol kuchi bilan orzularni amalga oshirish” kabi tushunchalar, masalalar psixologiyada mavjud emas. Ular ezoterikaga taalluqli. Bunday mavzularda trening o‘tuvchilar o‘zini psixolog emas, ezoterik sifatida tanishtirsa, to‘g‘ri bo‘lar edi.
Ammo psixologiya yo‘nalishida oliy ma’lumotga ega bo‘la turib, ezoterika asosida ishlaydiganlar ham bor. Ko‘pincha bunga oliy ta’limda olgan bilimlarining kamligi va mo‘rtligi, ezoterika bilan esa keng ommani jalb qilish osonroqligi sabab deb o‘ylayman.
Endi sanab o‘tilgan har bir trening nomiga ko‘ra izoh berib o‘tsam:
“Pul oqimi”: psixolog bilan pul ishlab topishga, farovon yashashga xalal beruvchi “ustanovka”lar (pul haqidagi ishonchga aylangan fikrlar) borasida ishlash mumkin, lekin pul oqimiga energetik jihatdan “sozlanish” borasida emas.
“Magnit ayol” va “ayollik jozibasi”: psixologiyada “magnit”/“magnit” bo‘lmagan ayol, “jozibali ayol” tushunchalari yo‘q. Bir erkak uchun jozibali bo‘lgan ayol boshqasi uchun jozibasiz bo‘lishi mumkin. Erkaklar borasida ham shunday.
“Ong ostini boshqarish”: ong osti psixologiyada mavjud bo‘lgan tushuncha. Ammo psixologlar uni boshqarishni o‘rgatmaydi, psixolog ong ostingizdagi fikrlar va hislarni ongga chiqarishga, ya’ni anglashga yordam beradi. Shuningdek, mijoz ongliroq yashashni o‘rganadi. O‘zingizning yoki boshqalarning ong ostini boshqarishga intilish — o‘zingiz yo boshqalar bilan yaqinlik, rostgo‘ylik, ishonch borasida muammolar borligini bildiradi.
Ezoterikaga tayanib faoliyat yurituvchilarning maqsadi odamlarni aldash deb hisoblamayman. Ular odatda o‘zlarining berayotgan bilimlariga ishonishadi va omma orasida ham bunday bilimlarga suyanish istagi kuchli. Chunki muammolar yechimida ezoterikaning takliflari jozibali va osonroq tuyuladi. O‘zingizni qanday tutish, qanday yashash, qanday fikrlash haqidagi tayyor ko‘rsatmalar (“Ayol kishi ishlasa, sochini kalta qirqtirsa, jozibasini yo‘qotadi”, “Pozitiv fikrlasang, ko‘p pul ishlab topasan” va hokazo) katta talabga ega. Ular hayotni, vaziyatlarni boshqarish mumkinligi haqida tasavvur uyg‘otadi. Reallikdan uzoqlashtiradi, real hayotning yoqimsiz haqiqatlaridan qochishga yordam beradi.
So‘rovnoma o‘tkazilganda aksar kitob o‘qigan, diniga to‘liq amal qiladigan insonlarda psixologlarga ehtiyoj bo‘lmaydi, degan fikrlarni bildirishdi. Bu borada mutaxassislar nima deydi?
Boboyor To‘rayev: Nafaqat islomda, balki barcha diniy kitoblarda psixologiya bor. Unda munosabatlar, axloq normalari yozilgan. Agar ularga amal qiladigan bo‘lsak, ma’lum bir darajada hayotimiz charog‘on bo‘ladi. Biroq dinni yaxshi bilishingiz boshqa mutaxassislarga muhtoj bo‘lmayman, degani emas. Aytaylik, jarroh, stomatolog qatori psixologga ham ehtiyoj sezishingiz mumkin. Chunki psixologiyaning bugun juda ko‘p yo‘nalishlari bor.
Masalan, siz tadbirkorsiz, rahbarsiz. Qo‘l ostidagi xodimlaringiz ham besh mahal namoz o‘qiydi, ammo ishingizda unum yo‘q. Xodimlar kelisholmaydi. Biz odammiz, ba’zida xato qilishimiz, nizoga kirishib qolishimiz mumkin. Bir-birimizni noto‘g‘ri tushunib qolishimiz tabiiy. Shu paytda siz kimga murojaat qilasiz? Albatta, mutaxassisga. Ular nizolarni bartaraf qilish bo‘yicha treninglar o‘tadi.
Ko‘pgina musulmon davlatlarida Malayziya, Dubay, Qatarda ham psixologga murojaat qilishadi. Qolaversa, insonni har kun, har soniyada ruhiyatida o‘zgarishlar bo‘ladi. Hayotining ma’lum bir nuqtasida kimgadir ehtiyoj sezadi. Inson inson bilan tirik.
Professional, halol ishlaydigan psixologga murojaat qilish kerak. Bu ham Yaratguvchining bizga bergan imkoniyatlaridan biri.
Gavhar Teshaboyeva: Haqiqatan ham, agar musulmon inson taqvodor, sunnat va farzlarga amal qilsa, uning hayotida ruhiy muammolar boshqalarnikiga nisbatan kamroq bo‘lishi mumkin.
Bir misol, o‘smirlar orasida shunday so‘rovnoma o‘tkazilganda, ularning e’tiqodi o‘z joniga qasd qilishdan asrab qolganini aytishadi. Ya’ni buning gunohi kabiraligini, oxiratiga ta’siri borligini bilgani uchun bu amaldan saqlanib turganini so‘rovnoma natijalari ko‘rsatadi.
Bizning Qur’on va sunnatlarimizda hamma hayotiy vaziyatlarimizga javob bor. Lekin bugun bariga amal qilib yashay olyapmizmi? O‘sha kitoblarimizni o‘qiyapmizmi? O‘qiganimiz bilan nechog‘lik rioya etyapmiz?
Ruhiy qalb xastaliklari bor: kibr, g‘azab deyiladi. Buning yomonligini bilamiz. Dinda uni bartaraf etish yo‘llari ham ko‘rsatilgan. Ammo psixoterapiyada shunaqa texnikalar borki, biz uni bartaraf etishni amalda qo‘llaymiz, amalda ko‘rsatamiz. Qolaversa, hayotda ruhiy muammolardan tashqari, ruhiy kasalliklar ham bor. Ularning turlari juda ko‘p, 100 tadan ortiq. Nevroz, psixoz, depressiya, aqli zaiflik va hokazo. Bunaqa holatlarda nafaqat ruhiy madad, balki dorilar, psixaterapevtik usullar bilan bemorlarga yordam berishimiz kerak bo‘ladi.
Yuqoridagi fikrlar orqali psixologiya hammaga kerak, degan qarashni singdirishdan yiroqmiz. Chunki kimdir muammolarini yaqinlari orqali, olgan bilimlariga tayanib yechishi mumkin, boshqasi psixolog yordamini kutadi. Ruhiyatshunosga borish yoki bormaslik har kimning o‘z tanloviga bog‘liq. Eng muhimi, ularga ehtiyoj tug‘ilgan paytda kasbining ustasi, haqiqiy mutaxassis, professionalini topib borish ortiqcha asabbuzarliklar, sarf- xarajatning oldini oladi, shunday emasmi?
Suhbatning to‘liq variantini “Daryo”ning YouTube’dagi sahifasi orqali tomosha qilishingiz mumkin.
Xonzodabegim A’zamova suhbatlashdi.
Tasvirchi va montajchi: Ma’murjon Obrahmatov.
Suratga olish ishlarida yaqindan yordam bergan “Lumiere” mehmonxonasiga minnatdorlik bildiramiz.
Izoh (0)