Noyob iste’dodi va g‘ayrioddiy dunyoqarashi Zaha Hadidni jahonning eng mashhur me’morlari qatoriga qo‘shgan. Pritsker mukofoti va Buyuk Britaniya imperiyasi ordeni bilan taqdirlangani, shuningdek, loyihalari yirik shahar-u poytaxtlarni bezab turgani uning nechog‘lik shuhrat cho‘qqisiga ko‘tarilgani va iqtidorini tasdiqlaydi. Me’morchilikda o‘z maktabi-yu imzosini qoldira olgan ayolning hayot va ijod yo‘li haqida “Daryo” hikoya qiladi.
Kelajak binolari muallifi
Arxitektura — zamon, jamiyat taraqqiyoti, intilishlar va orzular ifodasi. Aynan u orqali mamlakat va xalqlar madaniyati, hashami, tarixiy salobatini his qilish mumkin. Har qanday hodisa arxitekturada o‘z izini qoldiradi. Lekin u ba’zida zamondan ancha ilgarilab, o‘zida futuristik orzu-umidlarni ham aks ettiradi. Bu kabi loyihalar shakl topib, g‘oyadan bino bo‘lguniga qadar o‘nlab yillar qog‘ozda mavridini kutib yotadi.
Siyosatchi otadan ko‘ra ijodkor onaning yo‘li afzalroq
Zaha Hadid 1950-yilning 31-oktabrida Iroqning Bag‘dod shahridagi nufuzli, avlod-ajdodlari yuqori tabaqaga mansub oilada tug‘ilgan. Otasi Muhammad al-Haj Husayn Hadid mosullik boy sanoatchilardan bo‘lib, 1932-yili so‘l-liberal “al-Ahali” guruhiga asos soladi. 1930–1940-yillari bu muhim siyosiy tashkilot sanalardi. Husayn Hadid, shuningdek, Iroqdagi Milliy-demokratik partiya asoschilaridan biri edi. 1958-yili Iroqda general Abd al-Karim Qosim hukumati uchun davlat to‘ntarishi uyushtirilib, monarx ag‘darilgach, u moliya vaziri lavozimini egallaydi.
Onasi Vajiha al-Sabunji ham asli mosullik bo‘lib, rassomchilik bilan shug‘ullanar, akasi Foulat Hadid esa yozuvchi, hisobchi va arab ishlari bo‘yicha ekspert bo‘lgan. Hadid intervyularining birida Iroq janubida joylashgan qadimgi Shumer shaharlariga bolaligida qilgan sayohatlari unda arxitekturaga qiziqish uyg‘otganini ham yashirmagan.
1960-yillari Hadid Angliya va Shveysariyadagi maktab-internatlarda ta’lim oladi. Keyin esa Bayrutdagi Amerika universitetida matematika bo‘yicha o‘qiydi. So‘ng 1972-yili arxitektura uyushmasiga qarashli arxitektura maktabida o‘qish uchun Londonga ko‘chib o‘tadi. Hadid bu yerda Rem Kolxas, Elia Zengelis va Bernard Chumilardan tahsil oladi. O‘qishni tamomlarkan, professor Kolxas unga “O‘z orbitasidagi sayyora” deb ta’rif beradi. Zengelis uni o‘zi o‘qitgan talabalar ichida eng iqtidorlisi deb ataydi.
Hadid 1977-yili o‘qishni tamomlagach, sobiq murabbiyi, niderlandiyalik taniqli me’mor va dekonstruktivizm nazariyotchisi Rem Kolxasga qarashli OMA byurosida Kolxas va Zengelis bilan birga ish boshlaydi. Kolxas orqali u arxitektura muhandisi Piter Rays bilan uchrashadi va Piter Hadidni karyerasining dastlabki bosqichlarida qo‘llab-quvvatlaydi.
Hadid 1980-yilda Londonda Zaha Hadid Architects kompaniyasiga asos soladi. 1980-yillar boshida u chizmalari orqali tomoshabinlarni yangi, zamonaviy arxitektura uslubi bilan tanishtiradi. O‘sha vaqtda odamlar e’tibori postmodernizm uslubidagi dizaynlarga qaratilgandi, shu sababli Hadidning chizmalari uni boshqa dizaynerlardan ajratib turar, arxitekturada yangicha yo‘nalishga asos solishga sabab bo‘lgandi.
U Arxitektura assotsiatsiyasida ham o‘qituvchilik qilib, yillar davomida Harvard dizayn maktabi, Kembrij, Chikago, Illinoys va Kolumbiya universitetlarida, Hamburgdagi Hochschule für bildende Künste’da saboq beradi.
O‘smirlik yillaridan boshlab, Zaha Hadid doimiy ravishda ko‘plab loyihalar ustida bosh qotirib, gohi buyurtma, gohi o‘z tashabbusi bilan o‘ylaganlarini amalga oshiradi. Turli yillarda u Temza daryosi ustidan o‘tuvchi aholi yashaydigan ko‘prik (1976), Angliyaning Lester shahri uchun teskari osmono‘par bino (1994) va Gonkongdagi tog‘ cho‘qqisida klub (1983) qurish uchun loyihalarini taklif qiladi. Kardiffdagi opera uyini (1994-yilda boshlanib, tugallanmay qolgan), Ohayo (1998) va Rimdagi (1999) Zamonaviy san’at markazlarini loyihalashtiradi.
Bu va boshqa loyihalar unga nufuzli tanlovlarda g‘oliblikni keltirdi (birinchisi 1983-yili Gonkongda qo‘lga kiritilgan), unga nigohlarni qaratdi, keyin esa mutaxassislar nazariga tushdi, lekin shunga qaramay, ko‘plab loyihalari qog‘ozlarda qolib ketaverdi. Ko‘p hollarda buyurtmachilarning nostandart va o‘ziga xos dizaynlarni qabul qila olmagani bunga sabab bo‘laverdi.
Amalga oshgan loyihalari
Ilk loyihasi — Vitra mebel kompaniyasi uchun qurilgan, Stealths bombardimonchisiga o‘xshab ketuvchi kichik o‘t o‘chirish bo‘limini 1993-yili barpo qiladi. Undagi soyabon-qanotlar 1920-yilgi avangardchilar uslubidagi pavilyonni yodga soladi.
Undan keyingi bajarilgan loyiha — Vena shahridagi Spittelau Viaducts turar joy kompleksi (1994–2005). Uy tom ma’noda g‘ayrioddiy yechimlar bilan barpo qilingan: uning ichidan piyodalar o‘tish yo‘lagi bilan birga estakada, ostida esa binoning boshidan oxirigacha cho‘zilgan va bino ostidan to‘g‘ri yer yuzasiga olib chiquvchi metro liniyasi joylashgan.
Yana bir loyiha — Birlashgan Arab Amrliklarining birinchi Shayx Zayd ko‘prigi mamlakat zamonaviyligi va farovonligi timsoliga aylanadi. Hadid ko‘prik dizaynini BAAdagi qumtepalardan ilhomlangan holda yaratadi. Ko‘prikning uzunligi 842 metrni, balandligi esa 60 metrni tashkil etadi, soatiga undan 60 ming avtomobil o‘ta oladi. Ko‘prik juda mustahkam qurilgan bo‘lib, soatiga 160 kilometr tezlikda esayotgan bo‘ronga dosh bera oladi.
Zaha Hadidning ishlari yirik shaharlarni bezagach, endi ko‘proq buyurtmalarni qabul qila boshlaydi. Strasburgdagi vokzal va avtoturargoh, Avstriyaning Insburg shahridagi Olimpiya arenasining bir qismi hisoblangan “Bergisel” tramplini loyihalari amalga oshadi. Tramplin qurilishiga 15 oy va 15 mln yevro sarflanadi. Bu ishi uchun Zaha Hadidga Avstriya davlat arxitektura mukofoti beriladi.
Hadid Pritsker mukofotiga sazovor bo‘lishidan avval atigi bitta yirik loyihani — Sinsinnati shahridagi Rozental zamonaviy san’at markazini taqdim etolgandi. Bu markaz qurilishining boshlanishi Hadid faoliyatida burilish nuqta bo‘lib xizmat qiladi. Binoning birinchi qavatidagi oynadan yasalgan fasad ichkariga ko‘z tashlashga undaydi, zaldagi beton pol esa yo‘lak bilan yopiq maydon orasidagi chegarani bilintirmaydi.
Har bir tashrifchini zinapoyalari va panduslari (nishab yo‘lak) bilan jalb etadigan bino tuzilishini Hadidning o‘zi “shahar gilami” deb ataydi. Bino g‘ayrioddiy tuzilishga ega. Uning ichida pol, shift va devorni bir-biridan ajratib olish juda qiyin.
Aynan mana shu “shahar gilami” Hadid uchun zamonaviy arxitekturadagi “qizil gilamcha” bo‘ladi va uni dunyodagi eng bozori chaqqon me’morga aylantiradi. Zaha Hadid Architects byurosi bir necha yillik buyurtmalar bilan ta’minlanadi, oradan 10 yil o‘tib Hadid 500 nafar arxitektordan iborat xodimlar jamoasiga yetakchilik qila boshlaydi, ular dunyoning 44 mamlakatida mingdan ortiq loyihani amalga oshira boshlashadi.
Londonda o‘tgan yozgi olimpiada o‘yinlari uchun maxsus yaratilgan loyiha Hadidning eng mashhur ijodiy ishlaridan biriga aylanadi. Binoning asosiy yutug‘i uning dizaynida emas, balki imkoniyatlarida edi. Olimpiada o‘yinlari paytida bino uchta hovuzi bilan 17 500 tomoshabinni sig‘dira olgan va keyinchalik yengil atletika musobaqalariga uchun mo‘ljallangan, 2500 kishini o‘z ichiga oluvchi, ixchamgina majmuaga aylanadi.
Haydar Aliyev nomidagi madaniyat markazining qurilishi butun dunyodan kelgan sayyohlar uchun Boku shahrining jozibadorligini yanada oshiradi. Markaz “Arxitektura” yo‘nalishi bo‘yicha “Design of the Year—2014” mukofotiga sazovor bo‘ladi. Bino qurilishida shishadan maksimal darajada foydalanilib, natijada sun’iy yoritishga ehtiyoj ancha kamayadi. Quyosh nuri bilan to‘yingan markaz binosining ichida Haydar Aliyev muzeyi, ko‘rgazma zallari, ma’muriy idoralar, restoran va kafelar bor.
So‘nggi yillarda Hadid faoliyati bahs va munozaralarga sabab bo‘ladi. Uni binolarda bo‘sh joydan samarasiz foydalanishda ayblay boshlashadi. Masalan, uning loyihasi asosida qurilgan birinchi inshoot ko‘zda tutilgan maqsad uchun yaroqsiz deb topiladi va ko‘rgazmalar pavilyoniga aylantiriladi. Bundan tashqari, loyihalarni qurish va saqlash juda qimmatga tushadi. Ular hatto Hadidni, asosan, Xitoy va inson huquqlari hurmat qilinmaydigan Yaqin Sharqda binolar qurgani uchun tanqid qiladilar.
Pekindagi “Galaxy SOHO” savdo-ko‘ngilochar majmuasining loyihasi Britaniya Arxitektorlar Qirollik Instituti mukofotiga loyiq ko‘riladi, biroq mahalliy aholining g‘azabini qo‘zg‘atadi: qurilish tufayli tarixiy markaz vayron bo‘lgandi.
Qatardagi “Al-Janub” stadioni qurilishi vaqtida halok bo‘lgan ishchi Hadidga nisbatan tanqidlarni kuchaytirib yuboradi. Ushbu hodisa yuz berishida arxitektor aybdor deb topiladi va qilmishiga yarasha javob berish talab qilinadi. Hadid va Patrik Shumaxer bunga javoban arxitektor o‘z ishini a’lo darajada bajarishi va ijtimoiy adolat haqida bosh qotirmasligi kerakligini aytadi.
Amalga oshmagan loyihalar
2016-yilning yozida arxitektorlardan Londondagi Hitrou aeroportining yangi terminali qanday bo‘lishi kerakligi haqida o‘z takliflarini berish so‘raladi. Tanlov tashkilotchilari “Yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatishda yangicha yondashilgan, mahalliy hamjamiyatni o‘ziga jalb qiladigan va Britaniya arxitekturasining eng yaxshi jihatlarini ochib beradigan, jahon standartlariga mos aeroport uchun jasur g‘oyalar”ni izlayotgan edilar. Birinchi o‘rin Grimshaw arxitektura byurosi loyihasiga nasib etadi.
2015-yil yozda Italiyaning Bolzano shahrida 40 yil avval yopilgan teleferik stansiyani tiklash uchun tanlov e’lon qilinadi. Zaha Hadid Architects g‘olib bo‘la olmaydi va birinchi o‘rin Norvegiyaning Snøhetta arxitektura studiyasiga beriladi.
2012-yilning oktabr oyida Zaha Hadid byurosi Nyu-Yorkdagi 425 Park Avenyuda osmono‘par bino qurilishi bo‘yicha tanlovda ishtirok etadi. Studiya balandligi 213 metrdan oshadigan 40 qavatli uyning loyihasini taqdim qilgandi. Loyiha finalchilar ro‘yxatidan joy oladi, ammo g‘oliblik Foster+Partners byurosiga beriladi.
2010-yilda Gollandiyaning Gaaga shahrida raqs va musiqa markazini yaratish uchun arxitektorlar tanlovi o‘tkaziladi. Loyihaga ko‘ra markaz maydoni 46,5 ming kvadrat metr bo‘lishi kerak edi. Zaha Hadid byurosi ushbu tanlovda Gollandiyaning Neutelings Riedijk Architects studiyasiga imkoniyatni boy beradi.
To‘satdan kelgan ajal
“artnet.com” manbasiga ko‘ra, 2015-yilning oxirida Zaha Hadid Architects san’at olamining eng nufuzli 100 kishisi ro‘yxatiga kiritiladi. 2016-yilning fevral oyida u Britaniya Arxitektorlar Qirollik institutining (RIBA) oltin medalini olgan birinchi ayol bo‘ladi.Ammo o‘sha yili (2016) kuchli va bir qarashda sog‘lom ayol bronxit bilan kasallanadi. Mayami klinikalaridan birida davolanayotgan me’mor 31-mart kuni to‘satdan vafot etadi. Ayrim ma’lumotlarga ko‘ra, taniqli dizayner o‘limiga yurak xuruji sabab bo‘lgan. Aftidan, ayol uzoq vaqt davomida yuragi bilan bog‘liq muammolarni shifokorlardan yashirib kelgan.
Izoh (0)