Atom energiyasi bo‘yicha xalqaro agentlik Shimoliy Koreyaning Yonbendagi 2018-yil dekabr oyida to‘xtab qolgan qurol uchun plutoniy ishlab chiqaradigan atom reaktori loyihasini qayta ishga tushirganini xabar qildi. Mazkur voqea Kim Chen Inning AQSh sobiq prezidenti Donald Tramp bilan uchrashuvidan olti oy o‘tgach to‘xtatib qo‘yilgandi. “Korrespondent.net” nashri ushbu jarayon nimalarga sabab bo‘lishini tahlil qilgan.
KXDRni ushlab turish AQSh uchun birlamchi maqsad emasShimoliy Koreya Yonbendagi plutoniy ishlab chiqarish reaktorini qayta ishga tushirishi mamlakatning qurol-yarog‘ arsenali yanada oshishini anglatadi. Xalqaro atom energiyasi agentligi ham yillik hisobotida KXDRning yadro sohasidagi faoliyati haqida so‘z yuritib, shimolliklarning yadro quroli bilan kuchini oshirmoqchi ekanligini prognoz qilgan.
Bu hodisa tashqi siyosatda Afg‘onistondan harbiylar olib chiqib ketilganidan keyin, shuningdek, Eron bilan 2015-yilda imzolangan yadro kelishuvi bo‘yicha muzokaralarda boshi berk ko‘chaga kirib qolgan AQSh prezidenti Jo Baydenga yangi muammolar yaratadi, deya qayd etgan Wall Street Journal.
“Iyul boshida reaktorning ishlayotganini anglatuvchi bir nechta belgilar, xususan, muzlatilgan suv chiqindilari kuzatilgandi”, – deyiladi BMT agentligining hisobotida.
Hisobotda qayd etilishicha, Yonbendagi reaktor 2018-yil dekabr oyidan 2021-yil iyuligacha nofaol holatda turgan. Reaktorning ishlay boshlaganini anglatuvchi belgilar Shimoliy Koreyadagi laboratoriyada plutoniy ajratib olish faoliyati boshlangani haqida xabarlar tarqalgan vaqt bilan bir-biriga mos keldi.
KXDR 2009-yilda inspektorlarini haydab chiqargan MAGATE ushbu hodisalarni o‘ta xavotirliligi va BMT xavfsizlik kengashining rezolyutsiyasiga zid ekanligini bildirgan.
AQSh prezidenti administratsiyasining yuqori lavozimdagi vakili Vashingtonning agentlik nuqtayi nazari bilan uyg‘un fikrda ekanligini qayd etgan.
“Hisobotda zudlik bilan muloqotni boshlash va bu uchun diplomatiyani ishga solish hamda yakunda Koreya yarim orolini to‘liq yadro qurolidan xoli qilishga erishish zarurligi qayd etilgan”, – degan Vashington vakili.
Shimoliy Koreyaning BMTdagi vakilligi WSJ’ning bu borada izoh so‘rab yo‘llagan so‘roviga javob qaytarmagan.
“Bu katta ehtimol bilan Shimoliy Koreyaning yadro qurolini yaratish dasturi loyihasiga ko‘ra plutoniy ishlab chiqarishni qayta boshlaganini anglatadi”, – deydi Brandeym universitetining Sharqqa oid tadqiqotlar markazi rahbari, avval AQSh milliy xavfsizlik kengashida ommaviy qirg‘in qurolini yo‘q qilish bo‘yicha ekspert sifatida ishlagan Geri Semor.
U KXDRda yadro qurolining zaxiralari bo‘lganini, biroq reaktorning ishga tushirilgani Pxenyanning yadro arsenalini kuchaytirishga bel bog‘laganini anglatishi haqida gapirgan.
Bayden administratsiyasi Pxenyan bilan yadro quroli dasturi yuzasidan muzokaralar olib borishga tayyorligini bildirgan, ammo Shimoliy Koreya Vashingtonning taklifini qabul qilmagan.
Oq uy bu boradagi o‘z pozitsiyasini tushuntirar ekan Vashington xalqaro munosabatlarda og‘ir-vazmin siyosat olib borgan Barak Obama hamda Donald Tramp boshlagan yuqori darajadagi siyosiy sammitlar orqali murosa yo‘lini tutish eng maqbul qarorlardan bo‘lishini ta’kidlagan.
Ammo sobiq rasmiy shaxslar Shimoliy Koreya bilan muzokara olib borish Bayden uchun Eron bilan yadro kelishuviga qaytish, Afg‘onistondagi qo‘shinni ortga qaytarishdan keyingi vaziyatni barqarorlashtirish va Rossiya bilan qurollanish nazorati bo‘yicha muloqotdan keyinga qolayotgan ish, deya baholagan WSJ.
“Yonbendagi ishga, Shimoliy Koreyaning yadro quroli dasturiga befarq qarab bo‘lmaydi. Bu Bayden administratsiyasi uchun ham eng asosiy maqsadlardan biriga aylanishi lozim”, – deya ta’kidlagan Davlat departamentining sobiq amaldori Joel Vit. U hozirda Vashingtondagi Stimson tahlil markazining ilmiy xodimi sifatida faoliyat olib boradi.
Los-Alamosdagi milliy laboratoriya sobiq direktori, KXDR yadro dasturi bo‘yicha ekspert Zigfird Xekerning fikricha Shimoliy Koreya yadro qurolining 20 dan 60 tagacha birlikka ega, ularda plutoniy hamda yuqori darajada boyitilgan urandan foydalaniladi.
2019-yilda Tramp KXDR yetakchisi Kim Chen In bilan uchrashuv o‘tkazgan, Pxenyan reaktor hamda boshqa obyektlar tarkibiga kirgan Yonbendagi majmuani yopishni taklif etgan va Tramp administratsiyasidan sanksiyalarni bekor qilishni so‘ragandi. Biroq Vashington ushbu taklifni rad qilgan va ushbu jarayon amalga oshishi uchun taklif etilayotgan ishlarning o‘zi kamlik qilishini bildirgan.
“Yonbendagi asosiy obyektlarning harakatsizligi Kim Chen Inning Xanoydagi bayonoti bilan bevosita bog‘liq edi, o‘shanda u Yonbendagi loyihani yopishni taklif qilgandi. Reaktor qayta ish boshlashi va plutoniyga ishlov berish korxonasi Kimning yadro kelishuvida kelajak uchun rejalarni ko‘rmayotganligini anglatadi”, – degan Pxenyan bilan muzokaralarda qatnashgan AQSh davlat departamentining sobiq amaldori Robert Eynxorn.
Iyun oyida MAGATE bosh direktori Rafael Grossi qayta ishlangan yadro yonilg‘isidan plutoniy ishlab chiqaruvchi korxona faoliyatini qayta boshlayotganining belgilari namoyon bo‘layotgani haqida gapirgan. Biroq u vaqtda Yonbendagi reaktor yana ishlay boshlagani yuzasidan aniq isbot hamda dalillar yo‘q edi.
Yanvarda Kim Chen In yadro texnikasi modernizatsiya qilish rejasini oshkor qilgan. Rejaga ko‘ra KXDRda kichik o‘lchamdagi yadro quroli va atom suvosti kemalarini ishlab chiqilishi ko‘zda tutilgan.
WSJ nashrining qayd etishicha, Shimoliy Koreya diktatorining mamlakatdagi ichki muammolari ko‘payib bormoqda. U yozda ishlab chiqarishda defitsit kuzatilgani, xalqaro sanksiyalar sharoitida mamlakatda yashab qolish og‘ir ekanligini, o‘tgan yili koronavirus tarqalishining oldini olish maqsadida KXDRning chegaralari yopishga to‘g‘ri kelganini tan olgan.
Bayden administratsiyasining KXDR bo‘yicha vakili 30-avgust kuni Janubiy Koreyaga safari vaqtida Shimoliy Koreyadagi hamkasblari bilan har qanday vaqtda uchrashishga tayyorligi, Vashingtonning Pxenyanga nisbatan dushmanlik maqsadlari yo‘qligini ma’lum qilgan.