Quruq qonun. Amerikadagi alkogolli ichimliklarni taqiqlash qanday oqibatlarga olib kelgan edi?

AQShda 1920-yildan 1933-yilga qadar alkogolli ichimliklarni taqiqlash haqidagi qonun amal qilgan edi. Mazkur qonun “Quruq qonun” nomi bilan tarixga kirdi. Qo‘shma Shtatlardagi ushbu taqiq alkogolli ichimliklar ishlab chiqarish va olib kirish hamda spirtli ichimliklarni tashish va sotishni taqiqlashni o‘z ichiga olgan umummilliy konstitutsiyaviy taqiq edi.  “Daryo” mazkur qonun oqibatlari haqida hikoya qiladi. 

Taqiqlash qachon kuchga kirdi?

Spirtli ichimliklar ishlab chiqarish, sotish yoki tashishni taqiqlovchi o‘n sakkizinchi konstitutsiyaviy tuzatish 1917-yil dekabrda Kongressning ikkala palatasi tomonidan ma’qullangan va 1919-yil 16-yanvarda AQSh bo‘ylab shtatlarning uchdan ikki qismi tomonidan tasdiqlangan. Konstitutsiyaga tuzatish 1919-yil oktabrda Milliy taqiq akti (Volstead Act) deb nomlangan qonun orqali kuchga kirdi. Ushbu qonun 1920-yil 17-yanvarda umummamlakat uchun kuchga kirdi. Ushbu qonunga binoan, mast qiluvchi ichimlik uning tarkibida yarim foiz alkogol bo‘lgan narsalar deb ta’riflandi. Ammo ba’zi kerakli va o‘ta zarur hollarda spirtli ichimliklarni tibbiy yoki sanoat maqsadlarida sotishga  ruxsat berildi.

Amerika Qo‘shma Shtatlari bo‘ylab ko‘plab bar va restoranlarda vino, konyak va viskining stakanlarini bepul tarqatish orqali “shaytonlar ichadigan ichimlik”ning yo‘q bo‘lib ketishini bashorat qilishdi. Ayrim ustamonlar esa taqiq davrini qo‘shimcha pul ishlash uchun  zo‘r imkoniyat deb ko‘rdi va shampan shishasi uchun 20—30 dollar yoki bir qultum viski uchun 1—2 dollar oldi.

Alkogolga qarshi harakatlarning boshlanishi

Alkogolga qarshi harakat XIX asrning boshlarida ildiz otgan. 1826-yilda tashkil etilgan Amerika Abstinensiya jamiyati spirtli ichimliklardan ixtiyoriy ravishda voz kechishni rag‘batlantirdi va alkogolli ichimliklarni sotish va olib kirishni majburiy taqiqlashni targ‘ib qilgan ko‘plab keyingi tashkilotlarga ta’sir ko‘rsatdi. Ko‘plab diniy oqimlar va mazhablar betaraflik harakatining faol ishtirokchilariga aylandi. Bu masalada, ayniqsa, ayollar ta’sirchan edi. 1873-yilda tashkil etilgan xumor qiluvchi ichimliklardan voz kechish harakatida xotin-qizlar ittifoqi yetakchi o‘yinchilardan biri edi.

Sanoat rivojlanishi davrida taqiqqa chaqiruvlar shiddatliroq bo‘ldi. Ko‘p jihatdan tiyilish faollari tezkor sanoatlashtirishning salbiy ijtimoiy ta’sirini yumshatishga intildi. Salunarlarga qarshi ligasi mamlakat bo‘ylab taqiq kampaniyasini olib bordi. Salunarlar va ular ichadigan ichimlik madaniyati muhojirlar va ishchilar sinfining a’zolari bilan bog‘liq bo‘lib, xristian jamiyati qadriyatlariga zarar yetkazuvchi hisoblanadi. Mazkur liga protestantlar va boshqa nasroniy konfessiyalarning kuchli qo‘llab-quvvatlashi bilan bo‘y ko‘rsatdi. Aslida, salunarlarga qarshi Liga AQSh tarixidagi eng ta’sirli siyosiy bosim guruhi bo‘lgan. Bunga sabab boshqa hech bir tashkilot mamlakat Konstitutsiyasini o‘zgartira olmagan.

Taqiq qanday ishlagan va u qanchalik muvaffaqiyatli qo‘llanilgan?

18-o‘zgartirish va Valstead qonuni boshida juda oson qabul qilingan. Shifokorlarga spirtli ichimliklarni dorivor maqsadlarda buyurish va mahsulotni laboratoriya uchun o‘zlari sotib olishlariga ruxsat berildi. Taqiqlanganidan keyingi dastlabki yillarda “muqaddas sharob” sotuvi ham sezilarli darajada oshdi.

Alkogol ichimliklar ichish yoki iste’mol qilish o‘z-o‘zidan noqonuniy emas edi va ko‘plab amerikaliklar alkogolli ichimliklarni talab qilishda davom etayotgani sababli jinoyatchilar bu talabni noqonuniy yo‘llar bilan qondirish uchun aralashdi. Ilgari bar va kafelar bo‘lgan joyda endi noqonuniy tashkilotlar paydo bo‘ldi. Odamlar, shuningdek, o‘zlarining noqonuniy ichkilikbozliklarini qondirish uchun qo‘lbola spirtli ichimliklar yoki pishirilgan pivo ishlab chiqarishni boshladi.

Shunday qilib, qonunni amalga oshirish mahalliy politsiya kuchlari va Federal taqiq byurosi uchun juda qiyin bo‘ldi. Byuroning tarkibiga Kanada va Meksika bilan qirg‘oq va quruqlik chegaralarini qo‘riqlash, kontrabandaning oldini olish, shuningdek, umuman mamlakatda alkogol mahsulotlarining noqonuniy ishlab chiqarilishi va tashilishini tekshirish vazifalari yuklatilgan 3000 ga yaqin agentlar kiritilgan.

Ko‘pincha kam maoshli federal agentlar va politsiya, shuningdek, ba’zi siyosatchilar va sudyalar kabi korrupsiyaga duchor bo‘ldi. Chikago shahrida politsiya kuchlarining yarmiga gangsterlar maosh berganligi aytilgan bo‘lsa, Nyu-Yorkda taqiqlangan qonunlarga binoan 7000 hibsga olinishdan faqat 17 ta ish hukmga keltirilgan. Bir qator shtatlar va shaharlar mahalliy politsiya kuchlariga taqiq bilan bog‘liq qoidabuzarliklarni tekshirishni taqiqladi va qonun ijrochilari ko‘pincha jamiyatda mashhur bo‘lmagan.

Biroq ba’zi agentlar ushbu alkogolli jamoatdan gangsterlar va boshqa jinoyatchilarni ta’qib qilish bilan mashhur bo‘lib ketdi: Nyu-Yorkdagi Izzi Eynshteyn va Mou Smit 1920—1925-yillarda deyarli 5000 marta qonunbuzarlarni hibsga olgan va o‘z operatsiyalarida niqoblardan foydalangan. Hammasidan eng mashhuri Eliot Ness edi. U o‘zining tanlab olingan “Untouchables” guruhi bilan o‘sha vaqtning yetakchi gangsteri Al Kaponeni ta’qib qildi va hibsga olishga yordam berdi.

Sharob va pivo ishlab chiqaruvchilar suvda qolishning ijodiy usullarini topdi

Taqiqlanish paytida ko‘plab mayda ichimliklar va pivo zavodlari maxfiy ravishda ishlashni davom ettirgan bo‘lsa, boshqalari o‘z eshiklarini yopishi yoki fabrikalari uchun yangi usullarni topishi kerak edi. Yuengling va Anheuser-Busch pivo zavodlari muzqaymoq tayyorlashga aylantirildi, Kors ismli biznesmen esa sopol idishlar va dasturxon ishlab chiqarishni ikki baravar oshirdi. Boshqalar “pivo ichimliklari yaqinida” ishlab chiqarilgan — 0,5 foizdan kam spirtli ichimliklarni o‘z ichiga olgan qonuniy ichimlikni ishlab chiqarib sota boshladi. Pivo ishlab chiqaruvchilarning katta qismi bu g‘oyani qo‘llab-quvvatladi, malt siropi, suv va xamirturush qo‘shib, fermentatsiyaga vaqt ajratish orqali osonlikcha pivo hosil qilish mumkin bo‘lgan qonuniy shubhali ekstraktlarni sotdi. Sharob ishlab chiqaruvchilari xuddi shu yo‘ldan yurib, “sharob g‘ishtlari” deb nomlangan uzum kontsentratining bo‘laklarini sotdi.

Taqiqning umumiy oqibatlari qanday edi va nima uchun u muvaffaqiyatsiz tugadi?

Taqiqlanish paytida o‘rtacha kuchli spirtli ichimliklar iste’moli 50 foizga, boshqa alkogolli ichimliklar esa uchdan biriga kamaygan. Natijada, bu foydali ta’sir ko‘rsatdi: jigar sirrozidan o‘lim soni sezilarli darajada kamaydi, ammo soxta spirtli ichimliklarni iste’mol qilish natijasida yuzaga kelgan o‘limlar bilan ko‘rsatkichlar ma’lum darajada qoplandi.

Biroq 1929-yilda prokuratura boshlig‘i bo‘lgan AQShning sobiq bosh prokurorining yordamchisi Mabel Uoker Uillebrand spirtli ichimliklarni kunduzi yoki kechasi istalgan vaqtda, xoh qishloq joylarda, xoh kichik shaharlarda yoki katta shaharlarda sotib olish mumkinligini tan oldi. Shu bilan birga, taqiq pivo ishlab chiqarishni deyarli butunlay yo‘q qildi va ish joylarining qisqarib ketishiga olib keldi. Shuningdek, bu 11 milliard dollarlik soliq tushumining yo‘qolishiga sabab bo‘ldi.

Taqiqdan voz kechish sabablari aniq bo‘lib qoldi. 1931-yilda Huquqni muhofaza qilish va ijroiya komissiyasining hisobotida politsiya va siyosatchilar orasida keng tarqalgan korrupsiya borligi ko‘rsatilgan. Dastlab, ichkilikbozlik bilan hibsga olishlar soni kamaygan bo‘lsa-da, tez orada ular yana ko‘paygan va taqiq bilan bog‘liq jinoyatchilikning kuchayishi qonunni bekor qilish zaruratini kuchaytirgan.

Taqiqning olib tashlanishi

1920-yillarning oxiriga kelib, amerikaliklar qora bozorda har qachongidan ham ko‘proq pul sarfladi. Nyu-Yorkda 30 mingdan ortiq alkogol barlari bor edi va Detroytda alkogol savdosi iqtisodiyotga qo‘shgan hissasi bo‘yicha avtomobilsozlikdan keyin ikkinchi o‘rinda turardi.

Taqiqlashga qarshi kampaniyada ayollar taqiqni qo‘llab-quvvatlash kampaniyasida bo‘lgani kabi faol edi. Milliy taqiqni isloh qilish bo‘yicha ayollar tashkiloti taqiqni bekor qilish kampaniyasini boshlagan. Tashkilot o‘z kampaniyasini axloqiy nuqtayi nazardan tuzib chiqdi. Taqiqning oqibatlari — jinoiy sinfning ko‘payishi, davlat amaldorlarining korrupsiyasi va qonunlarga nisbatan hurmatsizlik Amerika hamjamiyati uchun jiddiy xavf tug‘diradi.

Bunga qarshi faollar, Buyuk Depressiya mamlakatni qamrab olganligini va alkogoldan olinadigan tejash va soliqlarni e’tiborsiz qoldirish juda muhimligini ta’kidladi.

Franklin Ruzvelt 1932-yilgi prezidentlik kampaniyasida Quruq qonunni bekor qilishni talab qilganidan so‘ng u saylovlarda ta’sirchan g‘alaba qozondi. Bir yildan so‘ng taqiq bekor qilindi.

Konstitutsiyaning 18-tuzatishini bekor qilgan 21-tuzatish rasmiy ravishda 1933-yil 5-dekabrda ratifikatsiya qilindi va bu nihoyat qonunga nuqta qo‘ydi. Ushbu taqiq uni yo‘q qilish yoki hech bo‘lmaganda yaxshilashni istagan kasalliklarni — jinoiy faoliyat, ommaviy korrupsiya va qonun ustuvorligini e’tiborsiz qoldiradigan ijtimoiy tajribaga aylandi.

Taqiqlanish davrida alkogol ichimliklar taqiqining samarali bajarilishi o‘ta qiyin kechdi va qonunchilikning katta buzilishiga olib keldi. Spirtli ichimliklarni taqiqlash bo‘yicha qat’iy va umumiy qabul qilingan konsensusning yo‘qligi jinoiy tashkilotlar sonining, shu jumladan, zamonaviy amerikalik mafiya va alkogol ichimliklar kontrabandasi va noqonuniy ishlab chiqarish va tarqatish bilan shug‘ullanadigan boshqa jinoiy guruhlar — bootlegging’ning ko‘payishiga olib keldi. Qonunga nisbatan katta mensimaslik siyosatchilar va politsiya o‘rtasida ham keng tarqalgan korrupsiyani keltirib chiqardi. Bu esa nafaqat Amerika, balki butun dunyo uchun katta saboq bo‘ldi.

Abdulazizxon Akramov tayyorladi.