АҚШда 1920 йилдан 1933 йилга қадар алкоголли ичимликларни тақиқлаш ҳақидаги қонун амал қилган эди. Мазкур қонун «Қуруқ қонун» номи билан тарихга кирди. Қўшма Штатлардаги ушбу тақиқ алкоголли ичимликлар ишлаб чиқариш ва олиб кириш ҳамда спиртли ичимликларни ташиш ва сотишни тақиқлашни ўз ичига олган умуммиллий конституциявий тақиқ эди. «Дарё» мазкур қонун оқибатлари ҳақида ҳикоя қилади.
Тақиқлаш қачон кучга кирди?
Спиртли ичимликлар ишлаб чиқариш, сотиш ёки ташишни тақиқловчи ўн саккизинчи конституциявий тузатиш 1917 йил декабрда Конгресснинг иккала палатаси томонидан маъқулланган ва 1919 йил 16 январда АҚШ бўйлаб штатларнинг учдан икки қисми томонидан тасдиқланган. Конституцияга тузатиш 1919 йил октябрда Миллий тақиқ акти (Volstead Act) деб номланган қонун орқали кучга кирди. Ушбу қонун 1920 йил 17 январда умуммамлакат учун кучга кирди. Ушбу қонунга биноан, маст қилувчи ичимлик унинг таркибида ярим фоиз алкоголь бўлган нарсалар деб таърифланди. Аммо баъзи керакли ва ўта зарур ҳолларда спиртли ичимликларни тиббий ёки саноат мақсадларида сотишга рухсат берилди.
Америка Қўшма Штатлари бўйлаб кўплаб бар ва ресторанларда вино, коньяк ва вискининг стаканларини бепул тарқатиш орқали «шайтонлар ичадиган ичимлик»нинг йўқ бўлиб кетишини башорат қилишди. Айрим устамонлар эса тақиқ даврини қўшимча пул ишлаш учун зўр имконият деб кўрди ва шампан шишаси учун 20—30 доллар ёки бир қултум виски учун 1—2 доллар олди.
Алкоголга қарши ҳаракатларнинг бошланиши
Алкоголга қарши ҳаракат XIX асрнинг бошларида илдиз отган. 1826 йилда ташкил этилган Америка Абстиненция жамияти спиртли ичимликлардан ихтиёрий равишда воз кечишни рағбатлантирди ва алкоголли ичимликларни сотиш ва олиб киришни мажбурий тақиқлашни тарғиб қилган кўплаб кейинги ташкилотларга таъсир кўрсатди. Кўплаб диний оқимлар ва мазҳаблар бетарафлик ҳаракатининг фаол иштирокчиларига айланди. Бу масалада, айниқса, аёллар таъсирчан эди. 1873 йилда ташкил этилган хумор қилувчи ичимликлардан воз кечиш ҳаракатида хотин-қизлар иттифоқи етакчи ўйинчилардан бири эди.Саноат ривожланиши даврида тақиққа чақирувлар шиддатлироқ бўлди. Кўп жиҳатдан тийилиш фаоллари тезкор саноатлаштиришнинг салбий ижтимоий таъсирини юмшатишга интилди. Салунарларга қарши лигаси мамлакат бўйлаб тақиқ кампаниясини олиб борди. Салунарлар ва улар ичадиган ичимлик маданияти муҳожирлар ва ишчилар синфининг аъзолари билан боғлиқ бўлиб, христиан жамияти қадриятларига зарар етказувчи ҳисобланади. Мазкур лига протестантлар ва бошқа насроний конфессияларнинг кучли қўллаб-қувватлаши билан бўй кўрсатди. Аслида, салунарларга қарши Лига АҚШ тарихидаги энг таъсирли сиёсий босим гуруҳи бўлган. Бунга сабаб бошқа ҳеч бир ташкилот мамлакат Конституциясини ўзгартира олмаган.
Тақиқ қандай ишлаган ва у қанчалик муваффақиятли қўлланилган?
18-ўзгартириш ва Валстеад қонуни бошида жуда осон қабул қилинган. Шифокорларга спиртли ичимликларни доривор мақсадларда буюриш ва маҳсулотни лаборатория учун ўзлари сотиб олишларига рухсат берилди. Тақиқланганидан кейинги дастлабки йилларда «муқаддас шароб» сотуви ҳам сезиларли даражада ошди.Алкоголь ичимликлар ичиш ёки истеъмол қилиш ўз-ўзидан ноқонуний эмас эди ва кўплаб америкаликлар алкоголли ичимликларни талаб қилишда давом этаётгани сабабли жиноятчилар бу талабни ноқонуний йўллар билан қондириш учун аралашди. Илгари бар ва кафелар бўлган жойда энди ноқонуний ташкилотлар пайдо бўлди. Одамлар, шунингдек, ўзларининг ноқонуний ичкиликбозликларини қондириш учун қўлбола спиртли ичимликлар ёки пиширилган пиво ишлаб чиқаришни бошлади.
Шундай қилиб, қонунни амалга ошириш маҳаллий полиция кучлари ва Федерал тақиқ бюроси учун жуда қийин бўлди. Бюронинг таркибига Канада ва Мексика билан қирғоқ ва қуруқлик чегараларини қўриқлаш, контрабанданинг олдини олиш, шунингдек, умуман мамлакатда алкоголь маҳсулотларининг ноқонуний ишлаб чиқарилиши ва ташилишини текшириш вазифалари юклатилган 3000 га яқин агентлар киритилган.
Кўпинча кам маошли федерал агентлар ва полиция, шунингдек, баъзи сиёсатчилар ва судьялар каби коррупцияга дучор бўлди. Чикаго шаҳрида полиция кучларининг ярмига гангстерлар маош берганлиги айтилган бўлса, Нью-Йоркда тақиқланган қонунларга биноан 7000 ҳибсга олинишдан фақат 17 та иш ҳукмга келтирилган. Бир қатор штатлар ва шаҳарлар маҳаллий полиция кучларига тақиқ билан боғлиқ қоидабузарликларни текширишни тақиқлади ва қонун ижрочилари кўпинча жамиятда машҳур бўлмаган.
Бироқ баъзи агентлар ушбу алкоголли жамоатдан гангстерлар ва бошқа жиноятчиларни таъқиб қилиш билан машҳур бўлиб кетди: Нью-Йоркдаги Иззи Эйнштейн ва Моу Смит 1920—1925 йилларда деярли 5000 марта қонунбузарларни ҳибсга олган ва ўз операцияларида ниқоблардан фойдаланган. Ҳаммасидан энг машҳури Элиот Несс эди. У ўзининг танлаб олинган «Untouchables» гуруҳи билан ўша вақтнинг етакчи гангстери Аль Капонени таъқиб қилди ва ҳибсга олишга ёрдам берди.
Шароб ва пиво ишлаб чиқарувчилар сувда қолишнинг ижодий усулларини топди
Тақиқланиш пайтида кўплаб майда ичимликлар ва пиво заводлари махфий равишда ишлашни давом эттирган бўлса, бошқалари ўз эшикларини ёпиши ёки фабрикалари учун янги усулларни топиши керак эди. Yuengling ва Anheuser-Busch пиво заводлари музқаймоқ тайёрлашга айлантирилди, Корс исмли бизнесмен эса сопол идишлар ва дастурхон ишлаб чиқаришни икки баравар оширди. Бошқалар «пиво ичимликлари яқинида» ишлаб чиқарилган — 0,5 фоиздан кам спиртли ичимликларни ўз ичига олган қонуний ичимликни ишлаб чиқариб сота бошлади. Пиво ишлаб чиқарувчиларнинг катта қисми бу ғояни қўллаб-қувватлади, мальт сиропи, сув ва хамиртуруш қўшиб, ферментацияга вақт ажратиш орқали осонликча пиво ҳосил қилиш мумкин бўлган қонуний шубҳали экстрактларни сотди. Шароб ишлаб чиқарувчилари худди шу йўлдан юриб, «шароб ғиштлари» деб номланган узум концентратининг бўлакларини сотди.Тақиқнинг умумий оқибатлари қандай эди ва нима учун у муваффақиятсиз тугади?
Тақиқланиш пайтида ўртача кучли спиртли ичимликлар истеъмоли 50 фоизга, бошқа алкоголли ичимликлар эса учдан бирига камайган. Натижада, бу фойдали таъсир кўрсатди: жигар циррозидан ўлим сони сезиларли даражада камайди, аммо сохта спиртли ичимликларни истеъмол қилиш натижасида юзага келган ўлимлар билан кўрсаткичлар маълум даражада қопланди.Бироқ 1929 йилда прокуратура бошлиғи бўлган АҚШнинг собиқ бош прокурорининг ёрдамчиси Мабел Уокер Уиллебранд спиртли ичимликларни кундузи ёки кечаси исталган вақтда, хоҳ қишлоқ жойларда, хоҳ кичик шаҳарларда ёки катта шаҳарларда сотиб олиш мумкинлигини тан олди. Шу билан бирга, тақиқ пиво ишлаб чиқаришни деярли бутунлай йўқ қилди ва иш жойларининг қисқариб кетишига олиб келди. Шунингдек, бу 11 миллиард долларлик солиқ тушумининг йўқолишига сабаб бўлди.
Тақиқдан воз кечиш сабаблари аниқ бўлиб қолди. 1931 йилда Ҳуқуқни муҳофаза қилиш ва ижроия комиссиясининг ҳисоботида полиция ва сиёсатчилар орасида кенг тарқалган коррупция борлиги кўрсатилган. Дастлаб, ичкиликбозлик билан ҳибсга олишлар сони камайган бўлса-да, тез орада улар яна кўпайган ва тақиқ билан боғлиқ жиноятчиликнинг кучайиши қонунни бекор қилиш заруратини кучайтирган.
Тақиқнинг олиб ташланиши
1920 йилларнинг охирига келиб, америкаликлар қора бозорда ҳар қачонгидан ҳам кўпроқ пул сарфлади. Нью-Йоркда 30 мингдан ортиқ алкоголь барлари бор эди ва Детройтда алкоголь савдоси иқтисодиётга қўшган ҳиссаси бўйича автомобилсозликдан кейин иккинчи ўринда турарди.Тақиқлашга қарши кампанияда аёллар тақиқни қўллаб-қувватлаш кампаниясида бўлгани каби фаол эди. Миллий тақиқни ислоҳ қилиш бўйича аёллар ташкилоти тақиқни бекор қилиш кампаниясини бошлаган. Ташкилот ўз кампаниясини ахлоқий нуқтаи назардан тузиб чиқди. Тақиқнинг оқибатлари — жиноий синфнинг кўпайиши, давлат амалдорларининг коррупцияси ва қонунларга нисбатан ҳурматсизлик Америка ҳамжамияти учун жиддий хавф туғдиради.
Бунга қарши фаоллар, Буюк Депрессия мамлакатни қамраб олганлигини ва алкоголдан олинадиган тежаш ва солиқларни эътиборсиз қолдириш жуда муҳимлигини таъкидлади.
Франклин Рузвельт 1932 йилги президентлик кампаниясида Қуруқ қонунни бекор қилишни талаб қилганидан сўнг у сайловларда таъсирчан ғалаба қозонди. Бир йилдан сўнг тақиқ бекор қилинди.
Конституциянинг 18-тузатишини бекор қилган 21-тузатиш расмий равишда 1933 йил 5 декабрда ратификация қилинди ва бу ниҳоят қонунга нуқта қўйди. Ушбу тақиқ уни йўқ қилиш ёки ҳеч бўлмаганда яхшилашни истаган касалликларни — жиноий фаолият, оммавий коррупция ва қонун устуворлигини эътиборсиз қолдирадиган ижтимоий тажрибага айланди.
Тақиқланиш даврида алкоголь ичимликлар тақиқининг самарали бажарилиши ўта қийин кечди ва қонунчиликнинг катта бузилишига олиб келди. Спиртли ичимликларни тақиқлаш бўйича қатъий ва умумий қабул қилинган консенсуснинг йўқлиги жиноий ташкилотлар сонининг, шу жумладан, замонавий америкалик мафия ва алкоголь ичимликлар контрабандаси ва ноқонуний ишлаб чиқариш ва тарқатиш билан шуғулланадиган бошқа жиноий гуруҳлар — bootlegging’нинг кўпайишига олиб келди. Қонунга нисбатан катта менсимаслик сиёсатчилар ва полиция ўртасида ҳам кенг тарқалган коррупцияни келтириб чиқарди. Бу эса нафақат Америка, балки бутун дунё учун катта сабоқ бўлди.
Абдулазизхон Акрамов тайёрлади.
Изоҳ (0)