1988 yil 7-dekabrda Armanistonning shimolida yer qobig‘ining yorilish zonasida Xirosimaga tashlangan o‘nta atom bombasining portlashiga teng bo‘lgan energiya chiqarildi. “Daryo” Armaniston tarixidagi mudhish fojia tafsilotlari haqida hikoya qiladi.
Avvalo, zilzila to‘g‘risida biroz tushuncha olsak. Zilzila — litosferadagi jarayonlar natijasida yuzaga keladigan kuchli silkinish. Aksariyati baland tog‘lar atrofida sodir bo‘ladi, chunki bu joylar hali ham shakllanishda davom etayotgan va yer qobig‘i harakatchan bo‘ladi. Zilzilalar bir necha turga ega: tektonik, vulqon va ko‘chkilar. Tektonik zilzilalar tosh plitalari siljish paytida yoki okean va kontinental platformalar to‘qnashuvi natijasida sodir bo‘ladi. Bunday to‘qnashuvlar tog‘larni yoki sirt tebranishlarini hosil qiladi.
Vulqon zilzilalari yadrodagi lava va gazlar oqimlari Yer yuziga yorib chiqqanda sodir bo‘ladi. Vulqon zilzilalari unchalik kuchli emas, lekin bir necha haftagacha davom etishi mumkin. Bundan tashqari, bunday yer silkinishi vulqon otilishining xabarchisi bo‘lib, bu yanada jiddiy oqibatlarga olib keladi.
Ko‘chkilarning zilzilalari yerosti suvlari yoki yerosti daryolari ta’sirida paydo bo‘lgan bo‘shliqlarning hosil bo‘lishi bilan bog‘liq. Bunday holda yer yuzining yuqori qatlami pastga qulab tushadi va kichik silkinishlarni keltirib chiqaradi. Zilzila (plitalarning to‘qnashuvi) to‘g‘ridan to‘g‘ri sodir bo‘lgan joy uning fokusi yoki gipotsentri deb ataladi. Zilzila sodir bo‘lgan yer yuzining maydoni epitsentr deb ataladi. Bu yerda eng og‘ir halokat yuz beradi.
Zilzilalarning kuchliligi sirt titraganda paydo bo‘ladigan to‘lqin amplitudasiga qarab, o‘n balli Rixter shkalasi bo‘yicha aniqlanadi. Amplituda qancha katta bo‘lsa, zilzila shuncha kuchli bo‘ladi. Eng zaif zilzilalar (Rixter shkalasi bo‘yicha 1—4 ball) faqat maxsus sezgir qurilmalar tomonidan qayd qilinadi va halokatga olib kelmaydi. Ba’zan ular titraydigan yoki harakatlanuvchi narsalar ko‘rinishida paydo bo‘ladi, ba’zida esa ular umuman ko‘rinmaydi.
Rixter shkalasi bo‘yicha 5—7 ballgacha bo‘lgan zilzilalar unchalik katta bo‘lmagan zararlarga, kuchliroqlari binolarning to‘liq vayron bo‘lishiga olib keladi. Seysmologlarning fikriga ko‘ra, sayyoramizda har yili 500 mingga yaqin turli xil kuchli zilzilalar sodir bo‘ladi. Ularning 100 mingga yaqini odamlar tomonidan seziladi, ming tasi zarar yetkazadi.
1988-yil 7-dekabr kuni mahalliy vaqt bilan soat 11:41 da Armanistonda halokatli zilzila yuz berdi. 30 soniya ichida sodir bo‘lgan bir qator silkinishlar Spitak shahrini deyarli vayron qildi va Leninakan (hozirgi Gumri), Kirovakan (hozirgi Vanadzor) va Stepanavan shaharlari ko‘plab talafot ko‘rdi. 21 ta shahar, 350 ta qishloq tabiiy ofatdan jabrlandi (ulardan 58 tasi butunlay vayron bo‘ldi).
Zilzila Qora dengizdan Kaspiy dengizigacha bo‘lgan ulkan hududda sezildi. Spitak 30 soniya ichida butunlay yo‘q bo‘ldi. Bu SSSRda 1948-yilgi Ashxobod zilzilasidan keyin eng katta ofat edi. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, qurbonlar soni 25 ming kishidan oshdi, 520 ming kishi uysiz qoldi. Zilzila epitsentri — Spitak shahrida uning kuchi 10 ballga (12 balli shkala bo‘yicha), Leninakanda 9 ball, Kirovakanda 8 ballga yetdi.
Mutaxassislarning fikriga ko‘ra, Spitak zilzilasi paytida energiya yer qobig‘ining yorilishi zonasida ajralib chiqdi, ularning har biri 1945-yilda Xirosimaga tashlangan o‘nta atom bombasining portlashiga teng edi. Zilzila natijasida yuzaga kelgan to‘lqin Yer atrofida aylanib chiqdi va Yevropa, Osiyo, Amerika va Avstraliyadagi ilmiy laboratoriyalar tomonidan qayd etildi.
Zilzila respublika sanoat salohiyatining qariyb 40 foizini nogiron qildi. 210 ming o‘quvchiga mo‘ljallangan o‘rta maktab, 42 ming o‘rinli bolalar bog‘chasi, 416 ta sog‘liqni saqlash muassasasi, ikkita teatr, 14 muzey, 391 kutubxona, 42 kinoteatr, 349 klub va madaniyat uylari vayron bo‘ldi yoki yaroqsiz holga keldi. 600 kilometrlik avtomobil yo‘li, 10 kilometrlik temiryo‘l ishdan chiqarildi, 230 ta sanoat korxonasi to‘liq yoki qisman vayron bo‘ldi.
Spitak zilzilasining halokatli oqibatlari bir qator sabablarga bog‘liq edi: mintaqaning seysmik xavfini baholash, zilzilaga chidamli qurilish to‘g‘risidagi me’yoriy hujjatlarning nomukammalligi, qutqaruv xizmatlarining yetarlicha tayyor emasligi, ishlamayotgan tibbiy yordam va qurilishning sifatsizligi.
Spitak. Tirik qolganlar shahri
Spitak — Lori viloyatidagi kichik shaharcha (12 ming aholisi bor). Sovet Ittifoqi davrida Armaniston platosida qurilgan o‘nlab binolar bilan qoplangan oddiy viloyat markazi edi, ammo 1988-yil 7-dekabrda butun dunyo Spitak haqida eshitdi — shahar 25 ming kishini hayotdan olib ketdi va butun Sovet Ittifoqini larzaga keltirgan zilzila epitsentri bo‘ldi. Spitak deganda “Leninakan”ni nazarda tutamiz.
Spitakka borishda biz muhim tarixiy chegarani kesib o‘tamiz: u Armanistonning ilgari ko‘rsatilgan qismlari Dilijan va Sevandan tashqari, arman svilizatsiyasining yuragi bo‘lgan, hozirda Turkiya chegarasi bilan kesilgan Ayrarat tarixiy mintaqasiga tegishli edi. Shuningdek, turklarga Ardaxon, gruzinlar orasida Gogarena va qadimgi davrlarda Tashir nomi bilan ma’lum bo‘lgan boshqa bir shahar — Gugarkning eshigi bo‘lib xizmat qildi.
Gruziya—Armaniston chegarasi bo‘ylab Turkiyadan Ozarbayjonga cho‘zilgan Gugark ikki nasroniy mamlakatining interpenetratsiya zonasi bo‘lib, 1918-yilda ular o‘z tarixlarida yagona marta urush qilib kurashdi. Fuqarolar urushi natijasida Javaxetiya Gruziyada, Utik (Dilijan bilan) va Lori Armanistonda qoldi. Bu mintaqa hech qachon turk xoqonliklariga kiritilmadi va Rossiya uni 1801-yilda Gruziya bilan birga qo‘lga kiritdi.
1840-yilda Gruziya—Armaniston chegarasi Bazum tizmasi bo‘ylab o‘tdi. Debed daryosi vodiysi Tiflis viloyatining Borchali tumaniga, Pambak vodiysi esa hozirgi Spitak va Vanadzor bilan Erivan viloyatining Aleksandropol tumaniga kirdi. Ular Lori viloyatiga faqat mustaqil Armanistonda qaytarilgan va Gumridan yo‘lda uning chegarasi Pambak manbayi bo‘ylab o‘tgan bo‘lsa-da, aslida 900 metrlik tunnel teshib o‘tgan daryo bo‘yidagi yo‘lni to‘sib qo‘yganday tuyuldi.
U 1989-yilda Tbilisi va Yerevan metropoliteni quruvchilari tomonidan Armaniston SSRni qayta tiklash paytida qurildi, eng ko‘p zarar ko‘rgan ikki shahar o‘rtasida transport harakati keskin oshdi. Yuqoridagi ramkada joylashgan Spitak tom ma’noda o‘sha tog‘ning orqasida tunnel portali shahardan shunday ko‘rinadi.
Demakki, Spitak fojia bilan ulug‘langan shaharlardan biri. Masalan, Chernobil AES radiatsiyasi bilan qoplanmagan bo‘lganida Pripyat haqida kim ham eshitardi? Shunday qilib, Rossiya Spitakni 1801-yilda Bannoening katta qishlog‘i sifatida meros qilib oldi. 1949-yilda u sanoat ixtisoslashuvi tufayli “Beliy” deb tarjima qilingan hozirgi nomini oldi. Chunki 1937-yilda bu yerda sut zavodi, 1947-yilda esa Armaniston SSRdagi eng yirik shakar zavodi bo‘lgan. 1960-yilda Spitak shahar maqomini oldi, ammo u qadimiy yodgorliklar bilan ham, manzarali joylari bilan ham ko‘zni quvontirmaydigan darajada oddiy shahar edi.
Abdulazizxon Akramov tayyorladi.
Izoh (0)