1988 йил 7 декабрда Арманистоннинг шимолида ер қобиғининг ёрилиш зонасида Хиросимага ташланган ўнта атом бомбасининг портлашига тенг бўлган энергия чиқарилди. «Дарё» Арманистон тарихидаги мудҳиш фожиа тафсилотлари ҳақида ҳикоя қилади.
Аввало, зилзила тўғрисида бир оз тушунча олсак. Зилзила — литосферадаги жараёнлар натижасида юзага келадиган кучли силкиниш. Аксарияти баланд тоғлар атрофида содир бўлади, чунки бу жойлар ҳали ҳам шаклланишда давом этаётган ва ер қобиғи ҳаракатчан бўлади. Зилзилалар бир неча турга эга: тектоник, вулқон ва кўчкилар. Тектоник зилзилалар тош плиталари силжиш пайтида ёки океан ва континентал платформалар тўқнашуви натижасида содир бўлади. Бундай тўқнашувлар тоғларни ёки сирт тебранишларини ҳосил қилади.
Вулқон зилзилалари ядродаги лава ва газлар оқимлари Ер юзига ёриб чиққанда содир бўлади. Вулқон зилзилалари унчалик кучли эмас, лекин бир неча ҳафтагача давом этиши мумкин. Бундан ташқари, бундай ер силкиниши вулқон отилишининг хабарчиси бўлиб, бу янада жиддий оқибатларга олиб келади.
Кўчкиларнинг зилзилалари ерости сувлари ёки ерости дарёлари таъсирида пайдо бўлган бўшлиқларнинг ҳосил бўлиши билан боғлиқ. Бундай ҳолда ер юзининг юқори қатлами пастга қулаб тушади ва кичик силкинишларни келтириб чиқаради. Зилзила (плиталарнинг тўқнашуви) тўғридан-тўғри содир бўлган жой унинг фокуси ёки гипоцентри деб аталади. Зилзила содир бўлган ер юзининг майдони эпицентр деб аталади. Бу ерда энг оғир ҳалокат юз беради.
Зилзилаларнинг кучлилиги сирт титраганда пайдо бўладиган тўлқин амплитудасига қараб, ўн балли Рихтер шкаласи бўйича аниқланади. Амплитуда қанча катта бўлса, зилзила шунча кучли бўлади. Энг заиф зилзилалар (Рихтер шкаласи бўйича 1—4 балл) фақат махсус сезгир қурилмалар томонидан қайд қилинади ва ҳалокатга олиб келмайди. Баъзан улар титрайдиган ёки ҳаракатланувчи нарсалар кўринишида пайдо бўлади, баъзида эса улар умуман кўринмайди.
Рихтер шкаласи бўйича 5—7 баллгача бўлган зилзилалар унчалик катта бўлмаган зарарларга, кучлироқлари биноларнинг тўлиқ вайрон бўлишига олиб келади. Сейсмологларнинг фикрига кўра, сайёрамизда ҳар йили 500 мингга яқин турли хил кучли зилзилалар содир бўлади. Уларнинг 100 мингга яқини одамлар томонидан сезилади, минг таси зарар етказади.
1988 йил 7 декабрь куни маҳаллий вақт билан соат 11:41 да Арманистонда ҳалокатли зилзила юз берди. 30 сония ичида содир бўлган бир қатор силкинишлар Спитак шаҳрини деярли вайрон қилди ва Ленинакан (ҳозирги Гумри), Кировакан (ҳозирги Ванадзор) ва Степанаван шаҳарлари кўплаб талафот кўрди. 21 та шаҳар, 350 та қишлоқ табиий офатдан жабрланди (улардан 58 таси бутунлай вайрон бўлди).
Зилзила Қора денгиздан Каспий денгизигача бўлган улкан ҳудудда сезилди. Спитак 30 сония ичида бутунлай йўқ бўлди. Бу СССРда 1948 йилги Ашхобод зилзиласидан кейин энг катта офат эди. Расмий маълумотларга кўра, қурбонлар сони 25 минг кишидан ошди, 520 минг киши уйсиз қолди. Зилзила эпицентри — Спитак шаҳрида унинг кучи 10 баллга (12 балли шкала бўйича), Ленинаканда 9 балл, Кироваканда 8 баллга етди.
Мутахассисларнинг фикрига кўра, Спитак зилзиласи пайтида энергия ер қобиғининг ёрилиши зонасида ажралиб чиқди, уларнинг ҳар бири 1945 йилда Хиросимага ташланган ўнта атом бомбасининг портлашига тенг эди. Зилзила натижасида юзага келган тўлқин Ер атрофида айланиб чиқди ва Европа, Осиё, Америка ва Австралиядаги илмий лабораториялар томонидан қайд этилди.
Зилзила республика саноат салоҳиятининг қарийб 40 фоизини ногирон қилди. 210 минг ўқувчига мўлжалланган ўрта мактаб, 42 минг ўринли болалар боғчаси, 416 та соғлиқни сақлаш муассасаси, иккита театр, 14 музей, 391 кутубхона, 42 кинотеатр, 349 клуб ва маданият уйлари вайрон бўлди ёки яроқсиз ҳолга келди. 600 километрлик автомобиль йўли, 10 километрлик темир йўл ишдан чиқарилди, 230 та саноат корхонаси тўлиқ ёки қисман вайрон бўлди.
Спитак зилзиласининг ҳалокатли оқибатлари бир қатор сабабларга боғлиқ эди: минтақанинг сейсмик хавфини баҳолаш, зилзилага чидамли қурилиш тўғрисидаги меъёрий ҳужжатларнинг номукаммаллиги, қутқарув хизматларининг етарлича тайёр эмаслиги, ишламаётган тиббий ёрдам ва қурилишнинг сифатсизлиги.
Спитак. Тирик қолганлар шаҳри
Спитак — Лори вилоятидаги кичик шаҳарча (12 минг аҳолиси бор). Совет Иттифоқи даврида Арманистон платосида қурилган ўнлаб бинолар билан қопланган оддий вилоят маркази эди, аммо 1988 йил 7 декабрда бутун дунё Спитак ҳақида эшитди — шаҳар 25 минг кишини ҳаётдан олиб кетди ва бутун Совет Иттифоқини ларзага келтирган зилзила эпицентри бўлди. Спитак деганда «Ленинакан»ни назарда тутамиз.
Спитакка боришда биз муҳим тарихий чегарани кесиб ўтамиз: у Арманистоннинг илгари кўрсатилган қисмлари Дилижан ва Севандан ташқари, арман цвилизациясининг юраги бўлган, ҳозирда Туркия чегараси билан кесилган Айрарат тарихий минтақасига тегишли эди. Шунингдек, туркларга Ардахон, грузинлар орасида Гогарена ва қадимги даврларда Ташир номи билан маълум бўлган бошқа бир шаҳар — Гугаркнинг эшиги бўлиб хизмат қилди.
Грузия—Арманистон чегараси бўйлаб Туркиядан Озарбайжонга чўзилган Гугарк икки насроний мамлакатининг интерпенетрация зонаси бўлиб, 1918 йилда улар ўз тарихларида ягона марта уруш қилиб курашди. Фуқаролар уруши натижасида Жавахетия Грузияда, Утик (Дилижан билан) ва Лори Арманистонда қолди. Бу минтақа ҳеч қачон турк хоқонликларига киритилмади ва Россия уни 1801 йилда Грузия билан бирга қўлга киритди.
1840 йилда Грузия—Арманистон чегараси Базум тизмаси бўйлаб ўтди. Дебед дарёси водийси Тифлис вилоятининг Борчали туманига, Памбак водийси эса ҳозирги Спитак ва Ванадзор билан Эриван вилоятининг Александрополь туманига кирди. Улар Лори вилоятига фақат мустақил Арманистонда қайтарилган ва Гумридан йўлда унинг чегараси Памбак манбайи бўйлаб ўтган бўлса-да, аслида 900 метрлик туннель тешиб ўтган дарё бўйидаги йўлни тўсиб қўйгандай туюлди.
У 1989 йилда Тбилиси ва Ереван метрополитени қурувчилари томонидан Арманистон ССРни қайта тиклаш пайтида қурилди, энг кўп зарар кўрган икки шаҳар ўртасида транспорт ҳаракати кескин ошди. Юқоридаги рамкада жойлашган Спитак том маънода ўша тоғнинг орқасида туннель портали шаҳардан шундай кўринади.
Демакки, Спитак фожиа билан улуғланган шаҳарлардан бири. Масалан, Чернобиль АЭС радиацияси билан қопланмаган бўлганида Припят ҳақида ким ҳам эшитарди? Шундай қилиб, Россия Спитакни 1801 йилда Банноэнинг катта қишлоғи сифатида мерос қилиб олди. 1949 йилда у саноат ихтисослашуви туфайли «Белий» деб таржима қилинган ҳозирги номини олди. Чунки 1937 йилда бу ерда сут заводи, 1947 йилда эса Арманистон ССРдаги энг йирик шакар заводи бўлган. 1960 йилда Спитак шаҳар мақомини олди, аммо у қадимий ёдгорликлар билан ҳам, манзарали жойлари билан ҳам кўзни қувонтирмайдиган даражада оддий шаҳар эди.
Абдулазизхон Акрамов тайёрлади.
Изоҳ (0)