XX asrda sodir bergan urushlarda tomonlar g‘alaba uchun har qanday vositalardan foydalangan. Kimdir qiruvchi samolyotdan turib dushmanlar ustiga bomba tashlagan bo‘lsa, ikkinchi tomon oddiy shishaga quyilgan yonilg‘ini yoqib, yovga uloqtirgan. O‘z davrida bu qurolga “Molotov kokteyli” deb nom berilgan. Xo‘sh, nega qo‘lbola qurolga o‘z davrida SSSRda Stalindan so‘ng ikkinchi qudratli shaxs bo‘lgan Molotov nomi berilgandi?
Insoniyat turli yonilg‘ilar kashf etilganidan buyon undan qurol sifatida foydalanib keladi. Masalan, qadimgi dunyoda misrliklar, greklar, vavilonliklar va boshqalar o‘zaro urushlarda neftdan qurol sifatida foydalangani haqida tarixiy manbalarda yozilgan.
Neftni sanoat usulida qayta ishlash XIX asrda takomillashgan va undan ko‘plab mahsulotlar olina boshlangan. Shundan so‘ng urushlar paytida neftdan olinadigan tez yonuvchan yonilg‘idan qo‘lbola qurollar tayyorlash ommalashadi.
Bunday qurollar Ikkinchi jahon urushi davrida juda ommalashadi va bunda shishaga benzin yoki kerosin quyilib, undan dushman texnikalarini ishdan chiqarishda foydalaniladi. Bu qurolga tarixda “Molotov kokteyli” nomi berilgan. Xo‘sh, Molotov kim bo‘lgan va qo‘lbola qurolga uning nima aloqasi bor?
Qo‘lbola qurol tarixi
Dushman texnikalarini ishdan chiqaruvchi qo‘lbola qurolga “Molotov kokteyli” deb nom berilishi tarixi Ikkinchi jahon urushi boshlangan paytga to‘g‘ri keladi. Biroq bu qurolning tarixi Ispaniya qirolligiga qarshi harakat boshlagan Kuba inqilobchilariga borib taqaladi. 1895-yilda ular ispanlar gornizoniga hujum qilishda yonilg‘i quyilgan shishalardan foydalanishadi.
Keyinchalik, 1915-yilda Birinchi jahon urushi ketayotganida general Petr Kondzerovskiy Rossiya armiyasi harbiy texnika boshqarmasi boshlig‘iga yonilg‘i quyilgan shisha idishlardan dushman aviatsiyasiga qarshi foydalanishni so‘rab xat yuboradi. O‘sha yili Rossiya armiyasiga 3000 shisha “qurol” yetkazib beriladi.
O‘shanda yonilg‘i to‘ldirilgan shishalarni havoda uchib ketayotgan samolyotlarga uloqtirib yetkazishning imkoni yo‘qligi uchun bu qurol uncha ommalashmaydi.
1939-yil 1-sentyabrda Germaniya Polshaga hujum boshlaydi va shu tariqa Ikkinchi jahon urushi boshlanadi. O‘sha yili 17-sentyabrda Polshaga sharqdan sovet armiyasi ham bostirib kiradi. Ko‘p o‘tmay Polsha davlati yiqitiladi va uning hududi Germaniya va SSSR tomonidan bo‘lib olinadi.
1939-yil 30-noyabr kuni sovet armiyasi endi qo‘shni Finlyandiyaga bostirib kiradi. Qish faslidagi sovuq, qalin o‘rmonlar va og‘ir sharoitda sovet qo‘shinlari olg‘a intila olmaydi. Buning ustiga mahalliy sharoitga yaxshi moslashgan fin partizanlari sovet armiyasiga jiddiy talafotlar ko‘rsatishadi.
Shunda sovetlar urush boshlanganiga 100 kun bo‘lganda finlar bilan sulh tuzishga majbur bo‘ladi. Garchi o‘shanda SSSR Finlyandiyaning bir qism hududini bosib olgan va o‘zida saqlab qolgan bo‘lsa-da ko‘plab tarixchilar sovetlar finlar bilan urushda mag‘lubiyatga uchraganini ta’kidlashgan.
O‘shanda finlarning g‘alabasiga “Molotov kokteyli” deb nom olgan qo‘lbola qurol ham katta hissa qo‘shgandi. Finlar shu qurol yordamida sovetlarning juda ko‘plab tanklari va boshqa texnikalarini ishdan chiqarishgandi.
Qizig‘i shundaki, finlar bu qurolni yasashni sovetlardan o‘rgangandi va qurolga aynan “Molotov kokteyli” ular nom bergandi. Xo‘sh, Molotov kim bo‘lgandi?
Stalindan keyin ikkinchi “shaxs”
Asl ism-sharifi Vyacheslav Skryabin bo‘lgan bu shaxs oktyabr to‘ntarishidan keyin o‘z rahnamolari Lenin va Stalin kabi jarangdor familiyaga o‘tishga qaror qiladi va o‘ziga Molotov familiyasini tanlaydi. (Leninning haqiqiy familiyasi Ulyanov, Stalinniki esa Jugashivili bo‘lgan)
Molotov uzoq yillar SSSRda turli rahbar lavozimlarda ishlaydi va Stalin vafotidan so‘ng vazifasidan chetlatilib, imtiyozlardan mahrum qilinadi. U Lavrentiy Beriya NKVD tepasiga yaxshilab o‘rnashib olgancha SSSRda Stalindan keyin ikkinchi qudratli shaxs hisoblangan.
1939-yil aprel oyi oxirlarida nemislar sovetlarga o‘zaro hujum qilmaslik haqida shartnoma imzolashni taklif etishadi. Biroq ko‘p o‘tmay muzokaralar boshi berk ko‘chaga kirib qoladi. Bunga sabab o‘sha paytda SSSR tashqi ishlar vaziri haqiqiy ism-sharifi Meyer-Genox Moiseyevich Vallax bo‘lgan Maksim Litvinov edi. Nemislar millati yahudiy bo‘lgan amaldor bilan muzokara o‘tkazishni xohlamaydi.
1939-yil 3-may kuni Stalin Molotovni SSSR Tashqi ishlar xalq komissari etib tayinlashga majbur bo‘ladi. Shundan so‘ng nemislar bilan muzokaralarda Molotov qatnashadi va 1939-yil avgustda SSSR hamda Germaniya o‘rtasida o‘zaro hujum qilmaslik haqidagi shartnomani aynan u imzolaydi. (“Molotov-Ribbentrop pakti” deb nomlangan mazkur kelishuvning maxfiy tutilgan qismida har ikki davlat Sharqiy Yevropani qanday tarzda taqsimlashni kelishib olgan edi)
Qo‘lbola qurolga Molotov nomi berilishing o‘z tarixi bor. 1939-yil 30-noyabrda sovet armiyasi Finlyandiyaga bostirib kiradi. Quruqlikda harakatlanayotgan qo‘shinlardan tashqari sovet harbiy aviatsiyasi poytaxt Xelsinki va mamlakatdagi yana bir qator shaharlarni bombardimon qila boshlaydi. Oqibatda aholi turar joylari va ma’muriy binolar vayron bo‘ladi.
Sovet armiyasining bu g‘ayriinsoniy xatti-harakati jahon hamjamiyati tomonidan keskin tanqid qilinadi. Ana shunda SSSR tashqi ishlar xalq komissari vazifasini bajarayotgan Vyacheslav Molotov bayonot berib, Xelsinkiga bombalar emas, non solingan qoplar tashlanganini ma’lum qiladi.
O‘shanda Molotov bekorga yolg‘ondan “Xelsinkiga non solingan qoplarni tashladik” demagandi. SSSR harbiy havo kuchlari noodatiy, qolipli non ko‘rinishida yasalgan bombalardan foydalanadi. Bu bombalarning uzunligi 2,25 metr, diametri 0,9 metr o‘lchamda edi.
Sovetlar bombaning ichiga portlovchi modda emas, balki ichiga yonilg‘i to‘ldirilgan 60 ta temir idish joylashgan edi. Ular shu yo‘l bilan Xelsinkida yog‘ochdan qurilgan binolarni yoqib yuborib, shaharni olov ichida qoldirishni maqsad qilishgandi.
Finlar ko‘rinishidan buxanka nonga o‘xshab ketadigan bu bombaga “Molotov buxankasi” deb, uning ichiga joylashtirilgan yonilg‘i to‘la idishlarga esa “Molotov kokteyli” deb nom berishadi.
Shundan so‘ng finlar sovet bombachalariga o‘xshash qurol tayyorlay boshlashadi. Faqat vaqtdan yutish uchun yonilg‘i ni temir idishlarga emas, shisha idishlarga quya boshlashadi.
O‘shanda hayot-mamot jangi ketar ekan, Finlyandiyadagi alkogol ichimliklari ishlab chiqaruvchi zavodlaridan biri o‘z faoliyatini to‘xtatadi va shisha idishlarga yonilg‘i quyib qo‘lbola qurol tayyorlay boshlaydi. Shu tariqa “Molotov kokteyli” finlarning ommabop quroliga aylanadi va undan fin partizanlari aktiv foydalana boshlaydi.
Sovet-fin urushida “Molotov kokteyli”ning ahamiyati
1939 yil 30 noyabr kuni sovet armiyasi Finlyandiyaga hujum boshlar ekan, bu davlatni qisqa vaqt ichida bosib olish haqidagi SSSRning rejasi tez orada barbod bo‘ladi.
Qalin o‘rmonlar bilan qoplangan, hamma yoq ko‘llar, daryolar va botqoqliklardan iborat bo‘lgan Finlyandiyada jang qilish oson emasdi.
Ana shunday vaziyatda mahalliy sharoitni yaxshi bilgan Finlyandiya armiyasi hamda fin partizanlari kutilmagan joydan paydo bo‘lar va sovet armiyasini sarosimaga solardi.
Hujum paytida finlar sovet tanklari hamda bronotexnikalariga qarshi asosan “Molotov kokteyli”dan foydalanadi va ular yordamida harbiy texnikalarni ishdan chiqarardi.
Ma’lumotlarga ko‘ra, sovet armiyasi sovet-fin urushida aynan “Molotov kokteyli” bilan qilingan hujum tufayli qariyb 2 mingta tankdan ayrilgan. Ularning qariyb 500 tasi batamom yonib ketgan bo‘lsa, qolgani yaroqsiz holga kelgan.
Urush boshlangan dastlabki haftada finlar “Molotov kokteyli”dan 40 ming shisha ishlab chiqarib frontga jo‘natishadi. Ma’lumotlarga ko‘ra, 100 kun davom etgan sovet-fin urushida finlar jami yarim million shisha “Molotov kokteyli” ishlab chiqarib, dushmanga qarshi ishlatishgan.
Umuman olganda “Molotov kokteyli” sovet-fin urushida finlarga juda qo‘l kelgan va sovetlarga qarshi urushda g‘alabaga teng sulh tuzilishida katta rol o‘ynagan.
“Molotov kokteyli” fashistlarga qarshi janglarda
Nemis-fashist qo‘shinlari SSSRga bostirib kirganda sovet armiyasi va partizanlari ham “Molotov kokteyli”dan aktiv foydalangan.
Urush boshlanganidan ikki hafta o‘tib, 1941-yil 7-iyulda SSSR davlat mudofaa qo‘mitasi tomonidan “Tankka qarshi yonuvchi granatalar (butilkalar) to‘g‘risida” qaror qabul qilinadi.
Qarorda, oziq-ovqat sanoati xalq komissarligiga 1941-yil 10-iyuldan boshlab aniq resept bo‘yicha shisha idishlarda tez yonuvchan suyuqliklar aralashmasi solinib tayyorlanadigan qurol ishlab chiqarish vazifasi qo‘yiladi.
Shundan so‘ng 0,5, 0,75 va 1 litrlik shisha idishlarda “Molotov kokteyli”ni sanoat usulida tayyorlash boshlanadi. Kokteyl tarkibi boshida benzol, solvent (neft yoki ko‘mirdan olinadigan yengil uglevodorod)dan tashkil topgan edi.
O‘sha paytda Odessadagi zavodlardan birida tayyorlangan qo‘lbola qurolga “Molotov kokteyli”ning shishasiga “O‘rtoq! Ushbu shisha Odessada tayyorlangan. Dushmanning tankini yoqib, o‘zini shahrimizga kirishiga yo‘l qo‘yma” deb yozilgan edi.
SSSR qurollanish xalq komissari o‘rinbosari Vladimir Novikov keyinchalik o‘z esdaliklarida “Molotov kokteyli” avvaliga oddiy yonilg‘i lar solib tayyorlangan bo‘lsa, keyinchalik shishaga quyiladigan moddalar tarkibi o‘zgarib boravergani va dushmanga uloqtirib yondirilganda samaraliroq natija ko‘rsatganini yozgan edi.
Uning yozishicha urush oxirida shishaga oltingugurt uglerodi va oq fosfor kerosinga aralashtirib qo‘yila boshlangan. Shisha idishdagi bunday suyuqlik yonganda 800-1000 gradus issiqlik chiqqan va dushmanga qarshi janglarda samaraliroq bo‘lgan.
“Molotov kokteyli”ga quyiladigan suyuqlik mukammallashib borgani sayin uning o‘t olish, kuydirish darajasi oshib boraveradi.
O‘sha paytda Germaniya bronotexnikasi va tank bo‘limlari dunyoda eng kuchli edi. Ana shunday kuchli tank bo‘linmalari ham “Molotov kokteyli” oldida chorasiz qoladi.
Ikkinchi jahon urushida SSSRning g‘alabasiga sabab bo‘lgan omillar ko‘p. Aynan keng miqyosda “Molotov kokteyli”ning ishlatilishi va uning yordamida nemis tanklari va boshqa harbiy texnikalarining ishdan chiqarilishi ham g‘alabaga munosib hissa qo‘shgan.
“Molotov kokteyli” keyingi urushlarda
Garchi Ikkinchi jahon urushidan keyin ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan turli zamonaviy qurollar ixtiro qilingan bo‘lsa-da “Molotov kokteyli”ning ahamiyati pasaymadi.
Jumladan, 1950-1953-yilda Koreya yarim orolida bo‘lib o‘tgan fuqarolar urushida, undan keyin Hindixitoy yarimorolidagi urushlarda, Vyetnam urushida urishayotgan tomonlar va ularning partizanlari “Molotov kokteyli”dan aktiv foydalanishdi.
Bundan tashqari, 1979-yilda boshlangan va 10 yil davom etgan Afg‘on urushida sovet armiyasiga qarshi jang qilgan afg‘onlar “Molotov kokteyli”dan keng foydalangan.
Molotovning keyingi taqdiri
1953-yil 5-mart kuni Stalin vafot etadi. Shundan so‘ng SSSR rahbarligi uchun bir nechta guruh o‘rtasida raqobat kechadi. Unda Nikita Xrushchyov g‘alaba qozonadi va mamlakat rahbariga aylanadi. “Taxt” uchun kechgan raqobatda Molotov Xrushchyov tarafida bo‘ladi. Biroq u ko‘p masalalarda Xrushchyov bilan hamfikr emasdi.
1956-yilda Gurjiston poytaxti Tbilisida xalq namoyishga chiqadi. Ular “Yo‘qolsin Xrushchyov, rahbarlik Molotovga” deb shiorlar ko‘tarib olgandi. Bundan “ilhomlangan” Molotov asta-sekin atrofiga Xrushchyovga qarshi insonlarni to‘play boshlaydi.
Jumladan, Stalinning “eski hamtovoqlari” Lazer Kaganovich, Georgiy Malenkov, Kliment Voroshilov kabilar uni qo‘llashadi. 1957-yilda Molotov KPSS markaziy qo‘mitasi prezidiumini chaqiradi va Xrushchyovni keskin tanqid qiladi. So‘ng undan rahbarlikni topshirishni talab qiladi.
Biroq o‘sha paytda mamlakatda rahbarlik Stalinning do‘stlariga” o‘tishiga qarshi bo‘lgan insonlar juda ko‘p edi. Qolaversa, Mudofaa vaziri afsonaviy marshal Jukov ham Xrushchyov tarafida edi. Shu sababli “Antixrushchyovchilar” mag‘lubiyatga uchrashadi.
Shundan so‘ng Xrushchyov o‘ziga qarshi bo‘lganlarni birin-ketin Moskvadan uzoqlashtira boshlaydi. Shu jumladan Molotovni ham avvaliga Mo‘g‘ulistonga elchi qilib jo‘natadi. So‘ng u SSSRning xalqaro atom energetikasi tashkilotidagi vakiliga aylanadi.
1961-yilda Molotov Venadan Moskvaga chaqirib olinadi. So‘ng vazifasidan ozod qilinadi va partiyadan haydaladi. Molotov nafaqaga chiqqach uzoq yashaydi va 1986-yilda SSSRni Gorbachyov boshqarayotgan kezda 94 yoshida vafot etadi.
G‘ayrat Yo‘ldosh tayyorladi
Izoh (0)