Karantin payti o‘qish tavsiya etiladi. Alber Kamyuning “Vabo” romani haqida

“Daryo” kolumnisti Nurbek Alimov “Jahon adabiyotining eng buyuk asarlari” rukni doirasida mashhur badiiy asarlarni tahlil qilishda davom etadi. Bu hafta u Alber Kamyuning “Vabo” romani haqida hikoya qiladi.

Fleshbek

Alber Kamyu shaxsiyatim shakllanishida ulkan hissa qo‘shgan buyuk yozuvchi. Men uni hamisha o‘zimning top-listimda birinchi o‘ringa qo‘yib kelganman. Uning asarlarini tahlil qilishdan esa ustozining ishiga baho berishdan uyaladigan shogird misol hayiqar edim. Ammo bugungi kundagi koronavirus balosi ushbu asarni tahlil qilmaslikning ilojini qoldirmadi.

Asar haqida

“Vabo” romani buyuk fransuz adibi Alber Kamyu tomonidan 1947-yilda yozilgan. Muallifga ko‘ra, asardagi vaboning mazmuni Yevropaning natsizm va fashizmga qarshi kurashidir. Ammo bu uning tarkibini tugatmaydi. Alber Kamyu ta’kidlaganidek, u “ushbu vaboning ahamiyatini bir butun bo‘lish uchun kengaytiradi”. Bu nafaqat vabo, balki yovuzlik, hayotning har doim o‘ziga xos bo‘lgan ajralmas xususiyatdir.

Sujet

Romanning sujeti Oran shahrida (Jazoir) vabo tarqagan yildagi voqealar va shahar aholisini azob-uqubat va o‘lim tubiga tortgan dahshatli epidemiya ustiga qurilgan. Bu haqda Doktor Rye – faqat dalillarni tan oladigan odam hikoya qiladi. U faqat aql va mantiqqa e’tiborini qaratadi, noaniqlik, betartiblik va bema’nilikni tan olmaydi. Rye shifokor, u bemorlarga yordam beradi, o‘z hayotini xavf ostiga qo‘yadi.

Tahlil

Alber Kamyuning “Vabo”si bizga nimani o‘rgatadi? Aslida, eng yomon epidemiyalar biologik emas, balki axloqiydir. Inqirozli vaziyatlarda eng yomoni paydo bo‘ladi: birdamlikning yo‘qligi, xudbinlik, aqlsizlik. Ammo eng yaxshisi ham shunda paydo bo‘ladi. Har doim yaxshi odamlar bor, ular o‘zlarining farovonligini boshqalarga g‘amxo‘rlik qilish uchun qurbon qiladi. 1947-yilda nashr etilgan “Vabo” Ikkinchi Jahon urushining asorati boshlagan og‘riqlarga javob edi.

Oran shahrida har kuni yuzlab odamlarning hayotini olib ketadigan halokatli epidemiya tarqaladi. Kasallikning to‘xtovsiz tarqalishi shahar rasmiylarini qattiq izolyatsiyani qo‘llashga chorlaydi. Hammasi 16-aprelda boshlanadi. O‘sha paytda Oran hayot jonli bo‘lgan go‘zal shahar edi. Hech kim shaharda boshqalarning ham borligini payqamasdi. Uning aholisida jamoatchilik tushunchasi umuman yo‘q. Ular fuqarolar emas, balki moddiyat to‘plash uchun hatto uyqudan kechgan odamlar edi. Ular uchun moddiy farovonlik axloqiy kamolotga intilishdan ko‘ra oqilonaroq maqsadga o‘xshardi.

COVID-19 yoki koronavirus deb atalmish balo uzoq vaqt uyda qoluvchi ko‘plab o‘quvchilarni “Vabo”ni birinchi marta yoki qayta o‘qishga undaydi. Kasallik har doim bor, ammo biz bu faqat boshqalarga ta’sir qiladi deb o‘ylaymiz. Endi bu barchaning ishi. Biz dahlsiz emasmiz.

Jazoirlik fransuz bo‘lgan Kamyu “Vabo”da o‘z davri va vatanini tasvirlaydi, ammo uning romani vaqt va makondan tashqariga chiqib, universal metafora maqomini olib bo‘lgan. Uning fikrlari hozirgi kunlarda ayniqsa foydali. Kamyu halokatli epidemiyaning boshlanishi bizni o‘z vaqtida mulohaza yuritishga majbur qilishini ko‘rsatadi. Vaqt hech qachon bizga moslashmaydi. Biz uni boshdan kechirishni o‘rganishimiz kerak. Yo‘qotilgan vaqtni esa qaytarib bo‘lmaydi.

Kasallik va o‘limni kutish bizga o‘zimiz javob berishdan qochib yuradigan muhim savollarni beradi. Kamyu Xudo yo‘q deb ishonadi, bu imonsizlikning ifodasidir, ammo u skeptitsizm ham bizni ozod qilmasligiga biladi. Xudoga nisbatan shubhalanish bizni ojiz qilib qo‘yadi. Vaboning bosh qahramoni Doktor Ryening fidokorligi biz insonlarning o‘z egoyimizga juda katta ahamiyat berishimizni ko‘rsatadi. Insonning buyukligi uning shaxsiy ambitsiyalarida emas, balki sevish qobiliyatining ustida yotadi.

Azoblarda umuman go‘zallik yo‘q, lekin ular shubhasiz ko‘zimizni ochadi va bizni o‘ylashga majbur qiladi. Rye bemorlarining o‘limini ko‘rishga odatlanmagan. Uning fikricha, o‘layotgan odamning so‘nggi nafasi hayotning yaxshiligiga rad etib bo‘lmaydigan e’tirozdir. Hayot bema’ni, mantiqsiz. Inson aql-idroki uni yanada ayanchliroq qilib ko‘rsatadi, chunki intellektual rivojlangan juda ko‘p odamlarga uning intellekti koinot tasodiflar ortidan boshqarilishini ko‘rsatadi.

Kamyu ilohiy nuqtai nazarga ega bo‘lmasdan turib amalga oshirilgan insoniyatning barcha g‘alabalari, vaqtinchalik ekanini tan oladi. Yakuniy va to‘liq g‘alaba bu – o‘lim. Rye uchun mavjudlik faqatgina “cheksiz mag‘lubiyat”dir. Uning falsafasi shunga asoslanadi. Undagi bu e’tiqod insoniyatga ko‘proq yoki ozroq ta’sir qiladigan jismoniy va axloqiy azob-uqubatlar bilan quvvatlanadi.

Kamyuning fikricha, yomonlik va befarqlik xayrli ishlardan ko‘ra ko‘proq zarar keltiradi. Aslida, inson tabiatan yovuz emas, shunchaki uning ayrim jabhalardagi bilimlari yetarli emas. Uning eng qabih ishlari johillikdan, bilimsizlikdan kelib chiqadi. Bu Kamyu o‘z iborasi bilan tasdiqlagan Sokratik intellektualizmning tezisidir: “biron-bir tushunchaga ega bo‘lmasdan turib haqiqiy yaxshilik ham, haqiqiy sevgi ham bo‘lmaydi”.

Epidemiya tarqagan paytdagi axloq nima? Bu unga qarshi halollik bilan kurashishdir. Insonning barcha kamchiliklariga qaramay, uning hayoti uchun kurashish. Bu jangda mafkuraviy fanatizm faqatgina xalaqit beradi. Vabo o‘tib bo‘lganidan keyin u yodimizda qanday bo‘lib qoladi? Ehtimol, qonli va cheksiz gulxan kabidir? Yo‘q, bu “doimiy ravishda oyoq ostida ezg‘ilash”ga o‘xshaydi. Biror kishi o‘sha kunlarni titroq bilan yodga olganida, inson hayotining mo‘rtligini eslaydi.

Vabo nafaqat dahshatni, balki charchoqni ham keltirib chiqaradi. Dastlabki dahshat yoki jasorat, noloyiqlik yoki qahramonlik tuyg‘ularidan so‘ng yakdillik bilan monotonlik hissi paydo bo‘ladi. Cheksiz kulfatlarning qo‘lida bo‘lish va taqdiring hal bo‘lganini his qilish tuyg‘usi, insondagi sezgirlikni pasaytiradi. Odam orqaga chekinadi, ruh uxlab qoladi va biologik jarayonlar ratsionallikning joyini egallaydi.

Monotonlik hamma narsani o‘z ichiga oladi, bu esa sevgi va aqlni idrok etish qobiliyatini yo‘q qiladi: “Shahar uyqudan uyg‘onganlar bilan to‘lib-toshgan edi, ular, aslida, o‘z taqdiridan qochib qutulolmaydi. Shunchaki, ularning yopiq jarohatlari ochilib ketgan bo‘lsa kerak.” “Vabo” qadriyatlarning yo‘q qilinishi bilan tugaydi. Odamlar, kushxonadagi so‘yilishini sezib turgan, ammo bunga qarshi hech narsa qilolmaydigan molning ong darajasigacha tushadi.

Hozirgi G‘arbdagi oila inqirozi tobora ko‘proq odamlarning yolg‘iz qolishiga olib keldi. Katta shahar joylarda odamlar kichkina kvartiralarda yashaydi va umumiy joylarda zo‘rg‘a salomlashadi. Shaharlar esa yolg‘izlik bilan bir xil sur’atda o‘smoqda.

Doktor Rye va uning do‘sti Tarru yosh bolaning azob-uqubatlarini ko‘rganida, Ryening umidsizlikka bo‘lgan chidamliligi, g‘azablangan norozilikka aylanadi: “Ular bolalar o‘limini birinchi marta ko‘rayotganlari yo‘q, zero, shaharda bir necha oydan beri quturayotgan vahshat o‘z qurbonlarini farqlab o‘tirmaydi, ammo bugun ertalab birinchi marta go‘dak qiynalishini daqiqama-daqiqa kuzatib turdilar. Va albatta, begunoh jonzotni yiqitgan dardni ular qandaydir bir sharmsorlik sifatida o‘zlariga oldi. Ammo shu paytgacha bu sharmsorlik allanechuk mavhum edi, ular shu paytgacha go‘dakning jon taslim qilishini buncha uzoq kuzatmagan va ajalning yuziga tik qaramagan edi”.

Ruhoniy Panyu hamdardlik bildiradi: “Bu chindan ham qarshilik uyg‘otadi, zero, bizning insoniy o‘lchovlarimizga sig‘maydi. Lekin ehtimol biz aql bilan yetolmaydiganni ham sevishga majburdirmiz”. Doktor Rye bu fikrni qabul qilmaydi: “Yo‘q hazrat, sevgi haqida shaxsan mening tasavvurim boshqacha. Men xudoning bolalarga azob beradigan dunyosini hatto o‘lim to‘shagida ham qabul qila olmayman”.

Keyinroq u Xudoning inoyatini bilmasligini tan oladi va ruhoniy unga inson uchun kurashayotganini aytganida, u bunday balandparvoz gaplarni yoqtirmaydi va  faqat inson sog‘ligi uchun kurashayotganini aytadi. Dostoyevskiy singari Kamyu ham “bolaning azobidan boshqa muhim narsa yo‘q”ligiga va “quvonch cheksizligi” buni o‘rnini bosa olmasligiga ishonadi. Hazrat Panyu bunga e’tiroz bildiradi: “bolalarning iztiroblari bizning achchiq nonimizdir, ammo bu nonsiz bizning ruhiy ochligimiz halok bo‘ladi”. Rye avliyo bo‘lishni yoki qahramon bo‘lishni istamaydi, u faqat odam bo‘lishni va vaboga mag‘lub bo‘lganlar bilan birdam bo‘lishni xohlaydi.

Vabo avj olmoqda, boshqa hech kim Xudo haqida gapirishga jur’at etolmaydi. Faqatgina sust va yetarli bo‘lmagan miqdordagi umid qoladi. Kamyu “insonning vabo va hayot o‘yinidan olishi mumkin bo‘lgan barcha narsa – bu bilim va xotiradir” degan xulosaga keladi. Biroq siz faqat bilganingiz va eslaganingiz bilan yashay olmaysiz. Agar biz hech narsani kutmasak, o‘limni yengib bo‘lmas chegara sifatida qabul qilsak, unda mavjudlik ahamiyatsiz bo‘lib qoladi.

Biz odamlar pulni, obro‘ni, mehrni, va hatto har daqiqa bizni tubsizlikka qadam qo‘yayotganimizni bildirsada, soatlarni ham hisoblashni o‘rgangan qayg‘uli mavjudotlarmiz. Hamma odamlar qashshoqlik va baxtsizlikda birodarlardir. Ammo Kamyu buyuk gumanist sifatida odamlarni ayblamaydi, U “Insonlar nafratdan ko‘ra ko‘proq hurmatga sazovor bo‘lgan narsalarga ega” degan edi o‘zining  “Ijod va erkinlik” to‘plamida.

Haqiqatan ham “Vabo” buyuk asar, u bizni savollar ostonasiga olib keladi. Kamyu bizga javob bermaydi. U bizni o‘ylashga undaydi. Yolg‘iz bo‘lishni bilmagan kishi esa haqiqiy erkinlik nima ekanini bilolmaydi. Biz qo‘rquvga yengilmasligimiz kerak. Karantinga ajratib qo‘yilganimizdan afsuslanmasligimiz kerak. Bu o‘zimizni o‘rganish va hayotning ma’nosini izlash uchun yaxshi imkoniyatdir.

Xulosa

Vabo – bu faktlar bilan emas, balki g‘oyalar bilan ko‘proq bog‘langan falsafiy, ekzistensial roman. Asar ohangi ham juda yaxshi qabul qilinadi. Bu o‘lim kontekstidagi hayotning ma’nosi va kasallik haqida, bizning orzularimizdagi, harakatlarimizdagi baxtning ma’nosi haqida, vijdon, halollik va prioritetlarimiz haqidagi roman. Kitob, shuningdek, bostirib kelayotgan dushmanga (natsizm, har qanday totalitarizm) qarshi hamkorlikning allegoriyasi sifatida yoki hayotda mavjud bo‘lmagan mojarolar, xavf-xatarlar, e’tiqodiy munosabat masalalarini bog‘laydigan, bema’ni va ba’zan paranoidal dunyoda yuzaga keladigan to‘qnashuvlarga nisbatan jahldor reaksiyaning qizg‘in portreti sifatida ham ko‘rilishi mumkin.

Qiziqarli faktlar

Kamyu adabiyot sohasida Nobel mukofotini olgan birinchi afrikalik edi. Kamyu jazoirlik. U mukofotni 1957-yilda “Adabiyotda inson vijdonining ahamiyatini ochib berishga qo‘shgan ulkan hissasi uchun” oldi. O‘shanda Kamyu 44 yoshda edi;

Alber Kamyu ham xuddi Ernest Xeminguey, Vladimir Nabokov va Virjiniya Vulflar kabi kitoblarini tik turib yozardi.

Muallif fikri tahririyat nuqtayi nazaridan farq qilishi mumkin.