“Men insonman. Men sevishim kerak”. “Eljernon uchun gullar” romani haqida

“Daryo” kolumnisti Nurbek Alimov “Jahon adabiyotining eng buyuk asarlari” rukni doirasida mashhur badiiy asarlarni tahlil qilishda davom etadi. Bu hafta u Deniel Kizning “Eljernon uchun gullar” qissasi haqida hikoya qiladi.

Fleshbek

Bolaligimda juda ko‘p fantastik asarlar o‘qir edim. Deniel Kiz asarlari bilan ilk bor talabalik davrlarimda tanishganman. Buning tarixi juda qiziq. O‘sha paytlarda men St1m taxallusli rep ijrochisining qo‘shiqlarini tinglab yurar edim. Keyinchalik u alter-egosiga ega bo‘ldi. Ya’ni yuzini niqob bilan yashirib, umuman boshqa taxallus ostida ijod qila boshladi. Uning yangi taxallusi “Billi Milligan” edi. Internetda Billi Milligan kimligiga qiziqib ko‘rdim. Billi Milligan ismli shaxs psixiatriyada misli ko‘rilmagan fenomen inson edi. U haqda ko‘proq o‘qishga qiziqib, Deniel Kizning “Billi Milliganning sirli tarixi” nomli kitobini topdim. Asar meni juda qoyil qoldirdi. Shundan keyin uning bundan ham zo‘r yozilgan “Eljernon uchun gullar” asarini qo‘lga oldim.

Asar haqida

Deniel Kizning bu ilmiy-fantastik hikoyasi 1959-yili “Fentezi va ilmiy fantastika” jurnalining aprel sonida nashr etilgan. Eng yaxshi qisqa ilmiy hikoya nominatsiyasida 1960-yilda “Xyugo” mukofotiga sazovor bo‘lgan.

Kelajakda Kiz hikoyani shu nom ostida to‘liq roman sifatida yozdi. Roman 1966-yilda “Nebyula” mukofotiga sazovor bo‘ldi.

Roman g‘oyasi 14 yil davomida shakllangan. Uni yozishda Kiz hayotidagi voqealardan ilhomlangan. Bularning barchasi 1945-yilda, ota-onasi Deniel yozuvchi bo‘lishiga qarshi turishi tufayli kelib chiqqan mojarodan boshlangan edi. Kiz bu ota-onasi bilan munosabatlariga putur yetkazishini his qildi. Shunda unga ilk bor inson aqlini tashqi omillar bilan oshirish g‘oyasi keldi. Asosiy voqealar 1957-yilda, Kiz aqli zaif nogiron bolalar maktabida ingliz tilidan dars berib yurganida yuz berdi; talabalardan biri undan: “astoydil o‘z ustimda ishlasam va aqlli bo‘lib qolsam, oddiy maktabga ko‘chib o‘tishim mumkinmi?” deb so‘ragan edi o‘shanda.

Annotatsiya

O‘ttiz ikki yoshli Charli Gordon – aqliy zaif. Uning ishi, do‘stlari va juda kuchli o‘qib-o‘rganish istagi bor. U aqlli bo‘lish umidida xavfli ilmiy eksperimentda ishtirok etishga rozi...

Bu fantastik hikoya ajoyib psixologik kuchga ega. U bizni axloqning umuminsoniy masalalari to‘g‘risida o‘ylashga majbur etadi. Bir-birimizning ustimizdan tajriba o‘tkazishga haqlimizmi, bu qanday natijalar keltirishi mumkin va “eng aqlli” yoki “eng yolg‘iz” bo‘lib qolish uchun to‘lashga tayyor bo‘lgan narximiz qancha? Bulgakovning “Ityurak” va Jek Londonning “Martin Iden” asarlarida ko‘tarilgan savollarga Deniel Kiz ushbu romanida aniq javob beradi.

Tahlil

Bu zaif aql-idrokka ega bo‘lgan, nonvoyxona polini tozalovchi bo‘lib ishlaydigan o‘ttiz ikki yoshli Charli Gordon haqidagi hikoya. Charli rivojlanish qobiliyatiga ega bo‘lmagan aqli zaif bolalar maktabi o‘qituvchisi Alisa Kinnianning e’tiborini o‘ziga tortadi. Alisa uni tajriba o‘tkazishni istagan universitet tadqiqotchilariga tavsiya etadi. Ular jarrohlik usullari yordamida inson aqlini oshirish usulini topgan edi. Charli bu tajribada birinchi bor sinaluvchi insonga aylanadi. U laboratoriyada undan oldin operatsiyadan o‘tgan tajriba sichqoni Eljernon bilan tanishadi.

Charli hayotini yozib borish uchun kundalik tutadi va unda rivojlanishini yozib borish tartibiga rioya etadi. Boshida uning yozuvlari tushunarsiz va imlo xatolariga to‘la. Operatsiyadan so‘ng Charlining idroki bilan birga kundalikdagi yozuvlari ham asta-sekin yaxshilanishni boshlaydi. Siz buni sezasiz. Uni oldinda nimalar kutayotgan ekan-a...

Transsendent aqlni qanday tasvirlash mumkin? Yozuvchi buni tasvirlab bera oladigan darajada qobiliyatga ega bo‘lsa ham, qanday qilib o‘quvchi uni tushunishiga va personajga nisbatan hamdardligiga erishishi mumkin? “Eljernon uchun gullar” asaridagi Deniel Kizning ajoyib muvaffaqiyati aynan shu maqsadga erishish uchun ochib berilgan ritorikada bo‘ldi.

Fikrimcha, roman o‘z vaqtida ushbu format bo‘yicha juda original g‘oyaga ega bo‘lgan bo‘lsa kerak. Hozirgi kunda bu g‘oya atrofiga qurilgan ko‘pgina kitoblar mavjud bo‘lib, ular ham tarixini aytib berish uchun shunday gazeta texnikasidan foydalanadi.

Hozir bu format unchalik yangilik emas, ammo men hali ham bu uslubni yaxshi ko‘raman. Oxir-oqibat bizning davrga kelib bu kitob fantastik emas, oddiy va hissiy kitobga aylanib, uning ovozi butun dunyoga yetib boradi. Mark Xeddonning “Itning tunda sirli o‘ldirilishi” asari kabi.

Xususan, men oldinroq o‘qigan Elizabet Munning “Qorong‘ulik tezligi” romani ushbu roman bilan juda o‘xshash mavzuga bag‘ishlangan. U roman ham davolash taklif qilingan yosh autist bemor haqida edi. “Eljernonga atalgan gullar”ni o‘qigach, yuqoridagi asar undan qariyb 50 yildan keyin yozilgani tufayli plagiatga o‘xshaydi.

“Eljernonga atalgan gullar” ilmiy fantastika deb tasniflansa ham, bu yerdagi yagona “fantastika” operatsiyaning o‘zi xolos. Hikoyaning qolgan qismlari inson psixologiyasiga bag‘ishlangan doston bo‘lib, u mutlaqo realdir.

Keling sizga rostini aytay, bu juda qayg‘uli hikoya. Sahifalar davomida qahramon nihoyat xotiralarini saqlab qolishi bilan u hayotda qanday azoblarni boshdan kechirganini tushunasiz. Eng yomoni, u odamlarning unga bo‘lgan munosabatidan bexabar edi.

Yana ham yomoni, Charli atrofda nimalar sodir bo‘layotganini va do‘stlari deb taxmin qilgan insonlar uning ustidan kulayotganini anglay boshlaganida edi.

Personajni butun asar davomida atrofdagilarning unga nisbatan g‘alati muomalasi ta’qib qiladi. Uning aqli zaif nogironligi normal munosabatlarga xalaqit bergan paytda ham, keyinchalik daho qobiliyatiga ega bo‘lgach, u tadqiqot obyekti bo‘lib, olimlar tomonidan sotiladigan mahsulotga aylanganidan keyin ham.

Romanning yana bir muhim jihati intellekt bilan bir qatorda hissiy rivojlanishning ham muhimligida. Qahramon moslashishi kerak bo‘lgan muammolardan biri – uning 32 yoshdagi aqliy qobiliyati va mental holati kichkina bolalarniki kabi edi.

Shunday qilib, u to‘satdan aqlli bo‘lib qolganida qisqa vaqt ichida yangi hissiy tushunchalarni moslashtira olmaydi. Bu yerda psixiatrning roli juda muhim, dastlab Charli buni qanday amalga oshirilishini bilmasa ham.

Yuqorida aytib o‘tganimdek, romanni o‘qish jarayonida qahramonni his qilmaslik mumkin emas. Bu o‘quvchini hikoyaga aralashishga majbur qiladi. O‘quvchi Charlini qurshab olgan va azob chekishga majbur qilgan odamlardan nafratlanadi... Hatto Charli bundan bexabar bo‘lsa ham.

“Eljernon uchun gullar” men uchun odamlarda aqlning o‘sishi bilan bog‘liq syujet ustiga qurilgan dunyodagi eng zo‘r ikkita kitobning biridir (ikkinchisi – Pol Andersonning “Miya to‘lqini” asari). Shaxsiy intellektual iqtidorni oshirish ilmiy fantastika uchun tabiiy mavzu, chunki konseptual shakldagi ekstrasensor idrok yoki boshqa mumkin bo‘lmagan aqliy kuch haqidagi ko‘plab hikoyalar ushbu janr bilan ozgina niqoblanadi. Ammo noaniqlik bilan murojaat qilish fantastikaning vazifasidir.

Xulosa

Bu hayajonli, chiroyli, shafqatsiz va mantiqiy sayohat. Inson ongi zulmatdan olib chiqib, yoritiladi; qisqa vaqt davomida aniq ravshanlik paydo bo‘lgandan keyin u yana zulmatga tashlanadi. Har kim o‘zida xokisor Charli Gordonni aniqlay oladi: uning hikoyasi esa biz insoniyatning ahvoli haqidagi masaldir.

Roman bizga ko‘pincha do‘stlarimiz bilan bo‘ladigan klassik munozarani taklif qiladi: “Aqlli odam baxtlimi yoki nodon?” Fikrlar xilma-xilligi bor va men har ikkala variantning tarafdorlarini bilaman. O‘zim esa muallifning fikriga qo‘shilaman, chunki aqlsiz odam (o‘zi bundan bexabar) nimagadir imkoniyatlari va odamlarning munosabatini ko‘ra oladigan odamlardan ko‘ra baxtliroq bo‘ladi. Muallifning hikoya qilish uslubi o‘ziga tortadi, shu bilan birga asar juda katta ham emas.

Asarning yakuniga kelsak, shubhasiz uni o‘qiganlar yakun boshqacha bo‘lishi mumkin emasligiga qo‘shilsa kerak. Asar siz xohlaganday tugaganida u hech qachon dunyo adabiyotining durdonalari qatoridan joy olmas va shunchaki chiroyli ertak bo‘lib qolgan bo‘lar edi. Texnik tomondan kitobni o‘qish juda oson, ammo psixologik tarafdan balki o‘qigan eng og‘ir asarlardan biri bo‘lib chiqar.

Qiziqarli faktlar

- Amerikada bu asar maktab o‘quv dasturiga kiritilgan;

- 1968-yilda rejissor Ralf Nelson “Eljernon uchun gullar” romani asosida juda muvaffaqiyatli “Charli” filmini suratga olgan. Charli Gordon roli uchun aktyor Kliff Robertson “Oskar” mukofotiga sazovor bo‘lgan.

Muallif fikri tahririyat nuqtai nazaridan farq qilishi mumkin.