O‘zbekistonlik bir guruh jurnalistlar Markaziy Osiyo mintaqaviy ekologiya markazi (MOMEM) Yevropa Ittifoqi moliyaviy ko‘magida amalga oshirayotgan UzWaterAware loyihasi doirasida Qoraqalpog‘istonda bo‘lib qaytdi. Mediatur ishtirokchilari orasida “Daryo” muxbiri Azizbek Abduvaliyev ham bor edi.
Markaziy Osiyoning O‘lik dengizi
Mashinalarimiz Orolga yetib borganida qosh qorayishni boshlagandi. Haydovchimiz Oybergen aka qirg‘oqdan 500 metr chamasi berida to‘xtadi-da, “u yog‘iga piyoda borasizlar, mashina botib qoladi”, dedi. Qo‘llarimizga kamera va diktofonlarni olib, pastga tushdik.Meni atrofdagi manzara hayratga soldi. Juda tanish, qayerdadir uni ko‘rgandekman. Keyin esimga tushdi: amerikalik astronavtlarning Oyga qo‘nishi aks etgan lavhalarda ko‘rgandim. Tuz ko‘pchib yotgan, g‘ovak yer uzra dengiz tomon yo‘l oldik.
Avvaliga oq, quyuq tumandan bo‘lak hech narsa ko‘rinmadi. Yaqinlashganimizdagina bo‘g‘riqib turgan dengiz, to‘g‘rirog‘i, undan qolgan ko‘lga ko‘zimiz tushdi. Nihoyat, Toshkentdan Nukusga, bu yerdan esa 300 kilometrdan oshiq yo‘l bosib kelganimiz cho‘l qo‘ynidagi marvaridga yetishdik.
Barchada turli kayfiyatni ko‘rish mumkin edi. Shaxsan o‘zim bundan ham yomon holatni kutgandim. Qarshimda esa bepoyon dengiz yastanib yotardi. “Agar Orolning qolgan qismi shu bo‘lsa, bungacha naq ummon bo‘lgan ekan” degan xayol o‘tdi. Qirg‘oqda manzarani ma’yus kuzatib turgan hamrohim Nargis Qosimovaga yuzlandim.
— Orolni ko‘rib hayratlandim, zavqlandim va to‘g‘risi, yuragim achishdi. Qora, O‘rta yer, Marmar, Sariq, Oq, Kaspiy dengizlari, qayerda bo‘lmay charloqlar qichqirishar, suvga yashin tezligida sho‘ng‘ib, tumshuqlaridagi kichkina baliq bilan ko‘kka parvoz qilishardi. Orol dengizida esa jimlik, sukunatni faqat suvning qirg‘oqqa kelib urilayotgan ovozi buzadi. Gidimiz Oktabr akaning gapini eshitdingiz, bir paytlar 40 dan ortiq baliq turlari va dengiz jonivorlari yashagan Orolda hozir bir dona ham baliq yo‘q. Suvning minerallashuv darajasi ortishi uni hayot uchun mutlaqo yaroqsiz qilib qo‘ygan. Hozirgi holatda uni Isroil va Iordaniya o‘rtasidagi O‘lik dengiz bilan taqqoslash mumkin. Uning tubida g‘ayritabiiy jonivorlarni eslatuvchi tuz kristallarini ko‘rish mumkin, Orol dengizi qirg‘oqlarida esa bu yerga endi hech ham yetib kelmaydigan Amudaryo loylarini, — deydi Nargiza opa.
Tilloga teng artemiya
Chindan ham bugungi kunda Orol dengizi suvida faqat bitta jonzot — artemiya omon qoldi. U 100 million yillardan buyon o‘zgarishsiz kelayotgan oddiy organizm, plankton. Yer yuzida sho‘r ko‘llarda uchraydi, suv o‘tlari, bakteriyalar bilan oziqlanadi. Orol dengizidagi artemiyalar asosan urg‘ochi, lekin o‘z-o‘zidan ko‘payish xususiyatiga ega.
Artemiya sistalari asosan Xitoy, AQSh, Rossiya, Qozog‘iston, Mo‘g‘uliston va Eronning tuzli ko‘llarida yetishtiriladi. O‘zbekistonda esa faqat Orol dengizida uchraydi. Bu yerda sistalarni yig‘ib olib sotish bilan shug‘ullanadigan 10 ga yaqin firma va korxona mavjud.
Artemiya baliq lichinkalari uchun juda zarur ozuqa. Oddiy omuxtalar bilan boqilgan baliq lichinkalarining 50 foizi tirik qolsa, artemiya bilan oziqlangan baliq lichinkalarining 90 foizdan ko‘prog‘i hech qanday kasalliksiz rivojlanadi.
Bundan tashqari, artemiya ilmiy tadqiqotlar, kosmetologiya, farmatsevtika, tibbiyot va qishloq xo‘jaligida keng foydalaniladi. 1982-yilda Yer orbitasida o‘tkaziladigan tajribalarda foydalanish uchun koinotga olib chiqilgan. Pushti flamingolar ular bilan oziqlangani uchun shunday rangga ega deb hisoblanadi. Qizig‘i, artemiya hech qachon uxlamaydi, uning nomi ham grek tilidan tarjima qilinganda “sog‘lom, tabiiy” degan ma’noni anglatadi.
Dunyoda artemiya sistalariga bo‘lgan yillik talab 8-10 ming tonnani tashkil etadi, bir tonnasi narxi esa 30 ming dollarga boradi. Qoraqalpog‘istonda o‘tgan yili 250 tonna artemiya Xitoyga, 72 tonnasi Qozog‘istonga eksport qilindi. Bundan salkam 1 million dollar daromad olindi. Aslida bu oddiy emas, naq tilla organizm...
Hamrohlarim bilan shularni muhokama qilib turganimizda birdaniga Orol dengizi uzra kamalak paydo bo‘ldi. Buni yaxshilikka yo‘ydik.
Bir so‘z bilan aytganda, shok...
Vaqt allamahal bo‘lgani mashinalarga o‘tirib, qirg‘oqdan 1-2 kilometr narida joylashgan va biz uchun ajratilgan o‘tovlarga yo‘l oldik. Bir kecha shu yerda tong ottiradigan bo‘ldik.
Kechki taom tortilganidan so‘ng mediatur ishtirokchilari gulxan atrofida to‘plandi. Oktabr aka Orol bilan bog‘liq rivoyatlardan so‘yladi, so‘ng mahzun kayfiyatni biroz ko‘tarish uchun qadrdon filmlardagi qo‘shiqlar kuylandi. Ertalab saharda dengiz uzra quyosh ko‘tarilishini birgalikda kuzatishga kelishib, o‘tovlarimizga tarqaldik.
Men bilan bir o‘tovda joylashgan Rustam Jabborovni bilmadimu, lekin o‘zim uxlay olmadim. Bir dunyo taassurotlar, uvillagan shamol, notanish joy... Xullas, bir amallab tong ottirdik. Ertalabki soat 5 dan o‘tganda lagerimiz yaqinidagi tepalikka chiqdim. Bu yerdan dengiz kaftdek ko‘rinib turardi. Birozdan so‘ng safga kanadalik Loren Chen va jurnalist Xoniya Asilbekova qo‘shildi.
Loren Yevropa Ittifoqi blogerlar uchun o‘tkazgan tanlovda g‘olib chiqqqan va Osiyodagi davlatlarda bo‘lib, ulardagi turmush tarzi, odamlar hayoti haqida hikoya qilish imkoniyatini qo‘lga kiritibdi. O‘zbekiston u safar qilayotgan yettinchi davlat ekan. U Orol dengizi qoldirgan taassurotni birgina so‘z bilan ifodaladi va uni tarjima qilib o‘tirmadim: shok...
Dengiz uzra quyosh ko‘tarilishi chindan ham betakror manzara ekan. Uni hatto eng kuchli fotokameralar ham ifodalab berolmaydi. Havo izg‘irinligiga qaramay, buni kuzatish uchun mediaturning barcha ishtirokchilari yig‘ildi. Nonushtadan so‘ng lager-mehmonxona bekalari bilan xayrlashdik. “Qiynab qo‘ymadikmi?” degan savolimizga “Ko‘nikib ham qoldik. Kecha Xitoydan kelgan 50 nafar mehmonni kuzatgandik”, deyishdi.
O‘ylab qoldim: demak, Orol shu holida ham bizni boqyapti ekan. To‘g‘ri, uning tubida faqat birgina jonzot — artemiya qolgan. Biroq uning bahosi, yuqorida aytganimdek, falon pul turadi, Qolaversa, buni aytish nechog‘li og‘ir bo‘lmasin, Orol butun dunyoda Chernobil kabi brendga aylanib bo‘lgan va uni ko‘rishga yuzlab, minglab sayyohlar kelmoqda.
Yana Orolning yetarlicha tadqiq etilmagan qancha hududi bor. Biz kelib tushgan Oqtumshuq burnidan Qozog‘iston chegarasigacha 150 kilometr masofa bor. Qoraqalpog‘iston axborot agentligi direktori Yesimxan Qanaatovning aytishicha, Orolning eng qiziq va sirli manzaralari shu — Duvona burni tomonda.
— U yog‘i xuddi Mars sayyorasiga o‘xshaydi. Qadimiy nayzasimon inshootlar — aranlar ham shu tomonda. Ishonasizmi-yo‘qmi, shunday biy sahroda hatto bir tup olma va o‘rikka ham duch kelganmiz. Og‘a, uyoqqa kamida bir haftaga ketish, quloch-quloch materiallar tayyorlab kelish kerak, — deydi Yesimxan.
Orol tubidagi o‘rmon yoki BBC e’tirofi
Qayd etish joizki, O‘zbekiston hukumati Orol dengizidagi holatni o‘nglash uchun salmoqli ishlarga qo‘l urgan. Buni xorijiy OAV ham e’tirof etmoqda. Jumladan, yaqinda BBC Orol haqida qisqa metrajli filmni suratga olish ishlarini yakunladi. Jurnalist va prodyuser Rustam Qobil, videoprodyuser Pol Xarris to‘rt kun davomida Mo‘ynoq tumanida, Orol dengizi qirg‘oqlarida bo‘ldi.
— BBC global iqlim o‘zgarishi va ekologik fojialarga qarshi kurash bo‘yicha tajribalarni dunyoga namuna sifatida ko‘rsatish uchun “Haroratni o‘lchash” degan maxsus mini-seriallar boshladi. O‘zbekiston Orol tubida o‘rmon yaratishga intilayotganini bilardim. Shuning uchun bu yerda qilinayotgan ishlarni dunyoga namuna sifatida ko‘rsatishni taklif etdim va dastur g‘oyasini berdim.
Ko‘rik-tanlovda 200 mamlakat ichidan 10 davlat, jumladan, O‘zbekistonni saralab olishdi, bundan xursandman. Endi bu tajribani dunyoga yoysa bo‘ladi, chunki BBC auditoriyasi katta, bizni hamma ko‘radi, eshitadi, o‘qiydi. Buning ortidan Orolga, O‘zbekistonga e’tibor oshadi, sarmoyalar kela boshlaydi. Orolning hozirgi yuzasini o‘rmon qilish uchun bu sharoit va sur’atda bir asr ham yetmaydi. Chetdan pul va e’tibor kerak. Buning uchun dunyoda Orol haqida ko‘proq gapirish kerak.
Xullas, 1-iyunda e’tiborga havola etiladigan film, radiodastur va maqola O‘zbekiston dengiz tubida o‘rmon yaratib, Orolda hayotni saqlab qolishga intilayotgani haqida, — deydi jurnalist, prodyuser va asosiysi, kursdoshim Rustam Qobil.
Ikki vodiy jam bo‘lgan Mo‘ynoq
Qaytishda yo‘limiz Mo‘ynoq tumanidan o‘tdi. Tuman hududi Qo‘ng‘irotdan keyingi o‘rinda turadi, 37,9 ming kvadrat kilometrga teng. Taqqoslash uchun, Farg‘ona vodiysi viloyatlaridan ikki barobar katta. Shunday ulkan hududda bor-yo‘g‘i 30 ming atrofida odam yashaydi.
Bu yerga kelgach, o‘z-o‘zidan, dastlab mashhur kemalar qabristoniga bordik. Aytishlaricha, avval bu yerda o‘nlab qarovsiz kemalar bo‘lgan. Vaqt o‘tishi bilan ular tashib ketilaverganidan so‘ng borini saqlab qolishga qaror qilingan. Men 12 ta kemani sanadim.
Shu yerda Mo‘ynoq hokimi Saylaubay Daniyarovni ham suhbatga tortdik. Tumandagi yo‘llarning achinarli holati, ayrim uylar qarovsiz qolgani haqida so‘roqqa tutdik. Hokimbuva tumanda ham “Obod qishloq” dasturi boshlangani, hozirgacha yuzdan ortiq xonadon ta’mirdan chiqarilgani, ko‘p o‘tmay bu yerda ham katta o‘zgarishlar yuz berishiga ishontirdi. So‘ng tuman hokimligi qarshisidagi foydalanishga topshirish arafasida turgan Mo‘ynoq ekologiya muzeyiga boshladi.
Ikki qavatli muzeyning birinchi qavatidan osori-atiqalar, milliy liboslar va buyumlar, tuman tarixi, xususan, bu yerdagi port va konserva zavodi faoliyati haqida hikoya qiluvchi fotolavhalar, o‘simlik va hayvonot olami namunalari o‘rin olgan bo‘lsa, ikkinchi qavatdan Orol, xususan, Mo‘ynoqning haqiqiy qo‘shiqchilari bo‘lgan musavvirlar Rafael Matevosyan va Faim Matgazinning asarlari o‘rin olgan.
Muzeyning eksponatlarga boyligi, barcha narsa did bilan qo‘yilgani, yaqin orada 3D-uskunalar bilan jihozlanishi bizni qoyil qoldirdi. Harakat qilsa, chekka hudud sharoitida ham shunday muassasa tashkil etish mumkinligini ko‘rsatdi.
O‘zbekiston xaritasidagi yangi sahro — Orolqum
Shundan so‘ng yana Nukusga qarab yo‘lga chiqdik va kechga yaqin poytaxtga kirib keldik. Yo‘lovchilar tig‘iz bo‘lgani uchun guruhimiz ikkiga bo‘lindi va bir qismi shu kunning o‘zida, qolgani esa ertasiga ertalab uchadigan bo‘ldi. Menga yana bir kecha Nukusda qolish nasib etdi. Ertalab aeroportga jo‘nashdan oldin mehmonxonada bir guruh xorijlik mehmonlarga ko‘zim tushdi. Ularning soni bizdan ham ko‘p edi. Demak, hammasi yo‘qotilmagan, Rustam Qobil aytmoqchi, nafaqat biz, balki butun dunyo Orolga ko‘z tikib turibdi.
Samolyotda Toshkentga parvoz qilar ekanmiz, manzilga yetguncha uch kunlik safardan xulosa sifatida shu o‘y xayolimdan o‘tdi: aslida vaqtida sen emas, biz chekingan ekanmiz, Orol. O‘ndan biring qolishi, O‘zbekiston xaritasida yana bir sahro — Orolqum paydo bo‘lishiga ham biz aybdor ekanmiz, Orol. Endi jillaqursa shu holingni saqlab qolsak edi...
(Avvali bor)
Izoh (0)