Tarixga hurmat shumi? Yoxud o‘z oyog‘iga bolta urish!
Prezidentimiz tomonidan qabul qilinayotgan qaror va farmonlar mamlakatimiz iqtisodiyotini har tomonlama rivojlantirish, shu orqali xalqning farovon yashashini ta’minlamoqda. Ayniqsa, yurtimizning barcha hududlarida olib borilayotgan keng ko‘lamli bunyodkorlik ishlari yurtimiz chiroyiga yana ko‘rk bag‘ishlamoqda.
...Ammo, ming afsuski yangi bino va inshootlar qurilishi asnosida xalqimizning necha asrlik boy tarixini va madaniy meros obyektlarini buzib tashlash holatlari tez-tez uchrab turibdi.
Zomin shahri juda qadim tarixga va boy madaniyatga ega joy hisoblanadi. Manbalardan ushbu shahar uch ming yillik tarixga ega ekanligi ma’lum. “Buyuk ipak yo‘lining” ustida joylashgan, sharq va g‘arbni bog‘lab turgan, yirik karvonsaroylari, bozorlari va ko‘rkam ko‘chalari bo‘lgan ushbu shahar hozirda butun qadimshunos olimlar va sayyohlik tashkilotlarining diqqat markazida.
Bir vaqtlar butun Osiyoda kuch-qudrati, iqtisodiy salohiyati bilan mashhur bo‘lgan ko‘hna Ustrushona davlatining eng ko‘zga ko‘ringan viloyatlaridan sanalgan, tarixda “Sarsanda”, “Susanda”, “Sabza” nomlari bilan atalgan go‘sha aynan hozirgi Zomin tumanidir.
Bu hududda juda ko‘plab madaniy, tarixiy va arxeologik qimmatga ega bo‘lgan obyektlar mavjud. Shulardan biri Zomin shaharchasi markazida joylashgan, II jahon urushi qatnashchilari va qahramon askarlar sharafiga bunyod etilgan hozirgi Xotira maydoni, yana ham aniqrog‘i Memorial majmuasidir.
Aslida bu joyda Memorial qurilmasdan avval ham bir tomoni ko‘hna qabristonga tutash joyda kattagina 1,5 ga hududni o‘z ichiga olgan “Qo‘rg‘ontepa” 120x130 metr balandligi 8-10 metrga teng ikki qavat devor bilan o‘ralgan tarixiy qal’a joylashgan edi. Ushbu memorial Sobiq Sovet Ittifoqi davrida manzilgohda joylashgan tarixiy obyekt — “Qo‘rg‘ontepa” nomi bilan mashhur bo‘lgan qal’a o‘rniga qurilgan. XVIII asrda suratga olinib, katalog qilingan rasmlar bu qo‘rg‘onning chindan qadimiyligini isbotlovchi dalildir. Mazkur Qo‘rg‘on tuproq bilan yopilgan holda “konservatsiya” qilinib, majmuaning timsoli o‘rnatib qo‘yilgan. (Bunga 1866-yilda suratga olingan tarixiy rasmlar nusxasi dalildir.)
Shahar markazidagi “Qo‘rg‘ontepa” yodgorligi tarixiy arxeologik obyektlardan biri hisoblanadi. Arxeolog olimlarning tadqiqotlari natijasiga ko‘ra “Qo‘rg‘ontepa” nomi bilan mashhur bu yodgorlik eramizdan avvalgi II asr, eramizning VI-VII va XII asrlarida ko‘hna Zomin shahri (ya’ni O‘rdasi) qoldig‘i hisoblanadi. Ushbu majmua atrofidagi mahalla ham bejizga “Qo‘rg‘on” nomi bilan atalmagan, ushbu nom ham aslida aynan “Qo‘rg‘ontepa” qal’asi nomidan kelib chiqqan. Qadimgi Zomin qal’asi, “Qo‘rg‘ontepa” yodgorligi tumanning turizm salohiyatini yanada rivojlantirishda o‘ziga xos ahamiyat kasb etuvchi obyekt sifatida foydalanilsa maqsadga muvofiq bo‘lar edi.
Zomin shaharchasi hozirgi kunda zamonaviy shaharlardan biriga aylanib borayapti. Bu borada tadbirkorlik va ekoturizm sohasidagi amalga oshirilayotgan ishlarga hech kimning qarshiligi yo‘q, aksincha Zomin xalqi bundan juda xursand. Ko‘hna tarixiy obidalar va qadamjolarni, shu bilan birga tarixni o‘zboshimchalik bilan butkul yo‘qotib yuborish o‘z tarixini o‘z qo‘li bilan yo‘q qilish, majoziy ma’noda o‘z oyog‘iga bolta urish, qolaversa mamlakatdagi turizm imkoniyatlarini cheklashga qo‘yilgan to‘siq emasmi...?
Bu tarixiy madaniy meros obyektida qazishma ishlari asosida xuddi “Afrosiyob” singari kichik shaharcha maqomida dunyo olimlari va turistlar e’tiboriga taqdim etilishi lozim. Ammo ayni vaqtda bu yerda yangi “loyiha” asosida unga putur yetkazilib, tepalik tarixi butunlay yo‘q bo‘lish arafasida turibdi. Yangi “loyiha”da bu tepalik 3—4 metr pasaytirilib, qal’a qismi butkul buzib tashlanib, o‘rnida yangi “Xotira xiyoboni” qurilishi rejalashtirilmoqda. Bu bilan tarixiy “Qo‘rg‘ontepa” arxeologik obyekti butunlay buzilib, yo‘q bo‘lib ketadi-ku, axir?
Zotan, hozirgi “Memorial” majmuasi ostidagi o‘sha tarixiy qadimgi Zomin “Qo‘rg‘ontepa” qal’asi tadqiq etilsa, u yerda arxeologik ishlar olib borilsa, sirlari to‘liq ochilmagan ko‘hna Zomin tarixiga oid jumboqlar yechilar edi. Bu bilan mahalliy aholi va sayyohlarni yanada ko‘proq jalb etishga erishish mumkin. Butun boshli “Qo‘rg‘ontepa” qal’asi oyoq osti bo‘lib, yo‘q qilib yuborilishini na tarix kechiradi va na kelajak!
O‘zbekiston Respublikasi Davlat arxitektura va qurilish qo‘mitasi “O‘zbekiston shaharsozlik loyihalash va ilmiy tadqiqot instituti” davlat unitar korxonasining 2017-yil 23-oktabrdagi 1-10/3905-sonli xatiga javob tariqasida, O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat Vazirligining 2017-yil 26-oktabrda “Qo‘rg‘ontepa” qal’asida ya’ni Arxeologik obyekt hududida qurilish, qazish va unga zarar yetkazadigan boshqa ishlarni amalga oshirish maqsadga muvofiq emasligini ma’lum qilsa-da “Qo‘rg‘ontepa” qal’asining ustki qismini 3—4 metr pastlatish va “Qo‘rg‘ontepa” qal’asi ustki qismiga yangi xotira majmuasi o‘rnatish takliflari loyihalari tayyorlanib Zomin tumani hokimligiga topshirilgan, bu holatga nima deb baho berish mumkin?
Moddiy madaniy meros obyektlarini asrash chora-tadbirlari ularda ilmiy arxeologik tadqiqotlar o‘tkazish, konservatsiyalash, rekonstruksiya, ta’mirlash, hozirgi zamonda to‘laqonli foydalanishga moslashtirishni, shuningdek madaniy meros obyektlari bilan bog‘liq ilmiy va texnik tadqiqotlar, loyihalash hamda ishlab chiqarish ishlarini o‘z ichiga olish kerak emasmi?
Aksincha moddiy madaniy meros obyektini konservatsiyalash — moddiy madaniy meros obyektini mavjud ko‘rinishida asrash, avaylash va uning yo‘qolib ketishining oldini olish maqsadga muvofiq bo‘lmaydimi?
O‘ylamay aytilgan bir so‘z, o‘ylanmay qilingan bir harakat oqibatida eski Zomin qal’asi “Qo‘rg‘ontepa” madaniy meros obyektining buzilishini qanday tushuntirish mumkin? Mazkur majmuani saqlab qolish maqsadida bir necha bor mahalliy hokimlik vakillariga yozma va og‘zaki tarzda murojaat qildik. Ammo ushbu murojaatlarga mutasaddi rahbarlarning barchasi “panja ortidan”, e’tiborsizlik bilan qarab kelmoqda. Eng yomoni mutasaddilarning yoki ayrim tashkilot va muassasa rahbarlar o‘z yurtining tarixi va o‘tmishidan so‘zlovchi biron bir tarixiy obyekt haqida tushunchalari yo‘q. Bundan kishining ko‘ngli xijil bo‘ladi. Nahot bu “buza-buz”lar tepasida turgan rahbarlar ota-bobolarimizdan qolgan eski Zomin qal’asi, tarixiy obyekt “Qo‘rg‘ontepa” haqida bilmasa?
O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Samarqand arxeologik tadqiqotlar instituti ham ushbu tarixiy “Qo‘rg‘ontepa” obyektida ilmiy tadqiqodlar asosida qazishma ishlari olib borib, ochiq osmon ostidagi muzey qilish taklifi va obyektni asrab qolish haqidagi o‘z fikr va mulohazalarini berdi. “Qo‘rg‘ontepa” arxeologik manzili saqlab qolinib, bu yerda ochiq osmon ostidagi muzey tashkil etilsa maqsadga muvofiq bo‘lardi. Qanchadan-qancha yosh iqtidorli olimlarimiz bor. Ularni ham jalb etgan holda obyekt tarixini chuqurroq o‘rgansak, bu go‘shani barcha mahalliy va chet el sayyohlari e’tiborini tortadigan maskanga aylantirsak maqsadga muvofiq bo‘lardi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan turizmni rivojlantirish, tarixiy va madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish to‘g‘risida ko‘plab Qaror va Farmonlar qabul qilingan. Ana shunday bir vaqtda Zominday shahri azimda qolgan yakka-yu yagona tarixiy manbani yo‘q qilish kimga kerak? Agar Zomin tumani turistik maskanga aylantirilsa kelgan xorijiy mehmonlarga nimani ko‘rsatamiz? Tariximiz xaqida nimani ko‘z-ko‘z qilamiz-u, nimamiz bilan maqtanib, g‘ururlanamiz?
Nimamiz qoldi? Kelayotgan mehmonlar yangi sivilizatsiyani emas, aynan tarixni ko‘rish uchun kelayotganini nahotki, hech kim bilmasa? Sizlardan ushbu masalaga chuqurroq yondashib, amaliy yordam berishingizni so‘rab qolaman!
Sindor Qoraboyev
Izoh (0)