O‘zbek-tojik biznesining rivojlanishiga nima to‘sqinlik qilishi mumkin? Viza rejimidan tashqari, boshqa ko‘plab jihatlar ham bor. Asosiylaridan biri rivojlanishning turli bosqichlarida ekanligimizdir, deb yozadi Asia-Plus nashri.
O‘zbekistonning yangi prezidenti Shavkat Mirziyoyev hukumatga kelgandan so‘ng Tojikiston va O‘zbekiston o‘rtasidagi tovar aylanmasi keskin osha boshladi. Birinchi yarimyillik yakunlariga ko‘ra, 60 million dollarga yaqin savdoni amalga oshirganmiz, bu esa o‘tgan yilning shu davridan ikki barobar ko‘p.
Respublikamiz bilan tovar aylanmasi tizimi bo‘yicha O‘zbekiston Eron va Afg‘oniston kabi mamlakatlardan oldinga o‘tib, hozirgi paytda Tojikiston Rossiya, Qozog‘iston, Xitoy va Turkiyadan keyin beshinchi o‘rinni egallamoqda. Tojikiston va O‘zbekiston o‘rtasidagi munosabatlar esa, tojik mansabdor shaxslari so‘zlariga qaraganda, “kun sayin tobora yaxshilanmoqda”.
Biznes uchun imkoniyatlar juda ko‘p. Biroq...
Hozirgi paytda tojik—o‘zbek chegarasida (atigi) ikkita nazorat-o‘tkazish punkti faoliyat ko‘rsatmoqda. Tojikistonda yaqin kelajakda qo‘shimcha punktlar ochilishi haqidagi gaplarni eshitish mumkin.
Savdo-iqtisodiy munosabatlarni yaxshilash uchun joriy yilning boshida Dushanbeda ilk bor O‘zbekiston tovarlari ko‘rgazmasi tashkil etildi. Tojikiston mahsulotlarining javob ko‘rgazmasi sentabrda Toshkentda bo‘lib o‘tadi.
Hammasi yaxshidek, biroq...
Tojikiston iqtisodiy tahlilchisi Safar Nuralining fikricha, ayni damda O‘zbekiston iqtisodiyoti va kompaniyalari mamlakatimiz bilan savdo aloqalari uchun yaxshiroq tayyorgarlik ko‘rgan.
Uning fikricha, bu fakt kichik kapitalizatsiya va iqtisodiyotning turli sohalarida diversifikatsiya deyarli mavjud bo‘lmagan tojik biznesi uchun ma’lum bir xatarni yuzaga keltirishi mumkin.
— 2016-yilda Tojikiston YaIM 6,8 milliard AQSh dollarini tashkil etgan bo‘lsa, O‘zbekiston YaIM bu paytda 67,2 milliardga yaqin ko‘rsatkichni tashkil etdi. Mamlakatimiz 2016-yilda 0,9 milliardlik summaga tovar va xizmatlarni eksport, 3,3 milliard dollarga import qildi.
O‘zbekistonning bu vaqt mobaynidagi ko‘rsatkichlari: eksportda 12,5 milliard dollar, importda esa 12,1 milliardni tashkil etdi, deydi ekspert. — Qo‘shnimizning oltin-valyuta zahirasi taxminan 20 milliard dollarni tashkil etadi, bizda esa, norasmiy baholashlarga ko‘ra, 3 oyga yaqin import, ya’ni 0,6 milliard dollar atrofida.
Joriy yilning birinchi yarimyilida tojik-o‘zbek ikki tomonlama tovar aylanmasi 59 million dollarga yaqin mablag‘ni tashkil etdi. Har ikkala mamlakat umumiy savdo aylanmasining 34 million dollardan ortig‘i o‘zbek tovarlarining Tojikistonga importiga, 24 milliondan ortig‘i esa Tojikiston mahsulotlarining eksportiga to‘g‘ri keladi.
Nuralining fikricha, ikki mamlakat o‘rtasida faol savdo munosabatlarini rivojlantirishga viza rejimi real to‘sqinlik qilmoqda. U mamlakatlar o‘rtasida 2000-yillar boshida joriy etilgan bo‘lib, faol hamkorlik va tovarlar, inson resurslari va kapitalning ochiq oqimiga imkon bermaydi.
— Navbatdagi muhim jihat, — davom ettiradi ekspert, — Tojikistonda ham rasmiy, ham tijorat ayriboshlash kursi deyarli bir xil, o‘zgaruvchanlik esa juda kichik. O‘zbekistonda esa rasmiy valyuta kursi va undan deyarli ikki barobar yuqori “qora bozor” kursi mavjud. Shu tariqa, rasmiy konvertatsiya imkoniyatiga ega o‘zbek kompaniyalari bunday imkoniyatga ega bo‘lmaganlariga qaraganda ikki barobar ko‘p daromad qilishi mumkin. O‘z mahsulotlarini O‘zbekistonda sotuvchi tojik kompaniyalari uchun bunga ruxsat berilish-berilmasligi — katta so‘roq.
Tojikistondan O‘zbekistonga pul o‘tkazmalarini amalga oshirishda qo‘shni davlat kompaniyalarida ham bank va moliyaviy qiyinchiliklar yuzaga kelishi mumkin.
Plyuslar ham bor, ammo istiqbolda...
Mamlakatlar o‘rtasida, — davom ettiradi Safar Nurali, — davlat chegaralarini belgilash bo‘yicha hamon savollar bor, janubiy Tojikiston va O‘zbekiston o‘rtasida temiryo‘l qatnovi mavjud emas.
— Tarixiy jihatdan So‘g‘d viloyati O‘zbekiston bilan yaqinroq bog‘langan, shuning uchun savdo aloqalarining aynan shu yerda tezroq yo‘lga qo‘yilishi ehtimoli yuqori. Biroq bu ham mamlakatlar o‘rtasidagi viza rejimi to‘liq bekor qilingandan keyingina amalga oshishi mumkin.
— Shuningdek, tan olish kerakki, Tojikistonda o‘zbek kompaniyalari bilan raqobatlasha oladigan kompaniyalar juda kam, ayniqsa sanoat ishlab chiqarishi sohasida. O‘zbek kompaniyalari, biznikidan farqli ravishda, davlat tomonidan jiddiy qo‘llab-quvvatlanadi. Cheklangan kapital, eski texnologiyalar va eskirgan qurilmalar bilan kompaniyalarimiz tegishli darajadagi eksport salohiyatini namoyish eta olmaydi. Bu borada biz shubhasiz yutqazamiz, deydi Nurali.
Boshqa tomondan, iqtisodchining ta’kidlashicha, O‘zbekiston bozori deyarli to‘rt barovar katta va tojik biznesi uchun qiziqarli istiqbollar ochadi.
“O‘nyilliklar talab etiladi”
Davlatlarimiz o‘rtasida barcha yo‘nalishlardagi aloqalarda asosiy to‘siq sanaluvchi viza rejimi borasida mahalliy va o‘zbek tadbirkorlarining fikrlari.
O‘zbekiston yangi yuzyillik 2000-yillariga qadar Tojikistonning asosiy savdo sheriklaridan biri edi. Ikki qo‘shni mamlakat o‘rtasidagi yillik savdo hajmi yarim milliard dollardan oshgan. 2007-yilda tojik-o‘zbek tovar aylanmasi 300 milliongacha qisqardi, 2014-yilga kelib esa u hatto 100 million dollarni tashkil etmadi.
So‘g‘d viloyati biznesmeni Aziz Teshayev O‘zbekistondan Tojikistonga poyabzal uchun teri yetkazib berish bilan shug‘ullanadi. U oxirgi vaqtlarda ikki mamlakat savdo-iqtisodiy aloqalarida hech qanday yaxshilanish sezmaganligini ta’kidlaydi.
Uning so‘zlariga qaraganda, avval O‘zbekiston rasmiylari Tojikistonga teri eksportiga ruxsat bermagan, u So‘g‘dga kontrabanda yo‘li bilan olib kirilgan. Hozir Toshkent bunga ruxsat berganligiga qaramasdan, endi bojxona, soliqchilar, militsiya va chegarachilarga to‘lov to‘lash lozim...
— Kontrabanda bilan olib kirgan yaxshiroq: tashvish va xarajat kamroq, — deydi Teshayev.
Tojik biznesmeni To‘ra Xolmahmadov Dushanbedan O‘zbekistonning Surxondaryo viloyatiga atlas va adrasni eksport qiladi. U pul o‘tkazmalari bilan bog‘liq muammodan shikoyat qiladi.
— Bugun davlatlarimiz o‘rtasida pul o‘tkazmalarining oddiy pochta tizimi ham yo‘lga qo‘yilmagan, shartnoma tuzish uchun katta summadagi naqd pul bilan borish esa juda xatarli. Ikki davlat bank tizimlari o‘rtasidagi hamkorlik nol darajada, — deya ta’kidlaydi u.
Toshkentlik tadbirkor Jonibek Ismatullayev joriy yil boshidan tojik bozoriga savdo markazlari uchun sovitish qurilmalarini yetkazishni boshladi. U butun javobgarlikni faqat o‘zining zimmasiga olib ishlayotganini ma’lum qiladi.
— Toshkent va Dushanbe o‘rtasida tadbirkorlar va investorlar huquqlarini ikki tomonlama himoya qilish bo‘yicha shartnomaviy-huquqiy baza mutlaqo mavjud emas. Ikki tomonlama aloqalarni rivojlantirish uchun hoziroq mamlakatlarimiz poytaxtlarida zudlik bilan savdo-iqtisodiy vakolatxonalarini ochish, O‘zbek—Tojik ishchi kengashini tashkil etish lozim, — deya ta’kidlaydi Ismatullayev.
Uning hamyurti, Qarshi shahridan tadbirkor Qosimberdi Holiqov maktab va maktabgacha ta’lim muassasalari uchun mebel ishlab chiqarish korxonasiga ega. O‘tgan yilning oxiridan buyon u tojik bozoriga kirishga muvaffaqiyatsiz urinmoqda.
Bugun Tojikiston va O‘zbekiston o‘rtasidagi savdo-iqtisodiy hamkorlik aylanmalari asosan davlat tashkilotlari yoki yirik kompaniyalar tomonidan amalga oshirilmoqda. Ushbu sohaga o‘rta va kichik biznes vakillarining kirishi uchun hali o‘nyilliklar talab etiladi, — deydi u.
Izoh (0)