Хотинини унвонга “алмашган” қўмондон — Сталин томонидан отувга ҳукм қилинган маршал Кулик хатоси

Маршал Григорий Кулик Иккинчи жаҳон урушининг салбий қаҳрамонларидан бири ҳисобланади. Ростов ва Керчни немисларга топширгани, ичкилик, фаҳш ва ўғирликка берилгани учун унинг унвони генералга қадар туширилади ҳамда Совет Иттифоқи Қаҳрамони юлдузи олиб қўйилади. Кулик эса Иосиф Сталин ва Лаврентин Берияни омма олдида ёмонлашни давом эттиргани сабаб охир-оқибат бунинг учун боши билан жавоб беради.

Григорий Кулик Совет Иттифоқи тарихидаги энг ёмон маршал ҳисобланади. Унга нисбатан мунтазам жиддий айбловлар янграб келади. Эҳтимол Кулик у қадар ёмон инсон бўлмагандир, аммо урушнинг барча масъулияти кимгадир юкланиши керак эди ва ҳавас қилиб бўлмас тақдир Кулик чекига тушади. Шундай қилиб, Георгий Жуков тарихдан “Ғалаба маршали” сифатида ўрин олган бўлса, Кулик “Мағлубият маршали”га айланди.

Тарихчиларга кўра, унинг муваффақиятсизликларига етарлича ҳарбий билимга эга эмаслиги, ичкиликка берилгани ва урушнинг ҳал қилувчи ойларида фаҳшга йўғрилган ҳаёт тарзи сабаб бўлган.

Ҳарбий қўмондон ҳатто карикатуралар марказидан ҳам ўрин олади: гердайган, баджаҳл, кибрли ва айни пайтда аҳмоқ, ўзига бино қўйган ва уқувсиз. Афтидан Қизил армиянинг юқори қўмондонлик таркибида ундан ёқимсиз шахс йўқ эди.

Албатта, Кулик ички ишлар халқ комиссари Николай Ежов каби инсон қиёфасидаги махлуқ эмасди. Гап у эгаллаган лавозимга бориб тақаларди. Вазият тақозоси, аниқроғи Иосиф Сталиннинг марҳамати туфайли Кулик мансаб зинапоясидан ғайриоддий тарзда юқорига кўтарилади. Унинг маълумоти полк командирлигидан нарисига ярамаса-да, у армияни бошқарарди.

Сталин Куликнинг жанговар сифатларини Фуқаролик уруши пайтидаёқ юқори баҳолаган. Собиқ унтер-офицер Биринчи от армиясида артиллерияни бошқарарди. Оқ гвардиячилар мағлубиятга учраганидан деярли 20 йил ўтган ва ҳарбий фан анча илғорлаб кетган бўлса-да, совет раҳбарининг назарида Кулик мамлакатдаги энг яхши артиллериячи сифатида қолганди. 1939—1940 йилларда у Халхин Гол жангларида, Польшага юришда ва Финляндия урушида иштирок этган бўлиб, хизматлари эвазига Совет Иттифоқи Қаҳрамони унвони билан тақдирланган.

Кўплаб замондошлари Кулик ҳақида фақат салбий фикр билдирган. “Кабинет эшиги очилди ва маршал Кулик кириб келди. Унинг юзи қип-қизариб кетган ва жуда каттадек кўринди. Гаплари мутлақо бир-бирига боғлиқ бўлмаган ва маъносиз иборалар жамланмаси эди. Бу маст-аласт инсоннинг сафсатасидан бошқа нарса эмасди. Энг қўрқинчли жиҳати, командирлар қаршисида нафақат маршал, балки СССР Мудофаа халқ комиссарининг ўринбосари ҳам бор эди”, дея эслайди Иккинчи жаҳон уруши иштирокчиси Фёдор Свердлов ўзининг Жуков ҳақидаги китобида.

1940 йилда Сталин Куликдан Италия фашистлари фойдасига жосуслик қилишда гумонланаётган рафиқаси Кира Симонич билан ажрашишини сўрайди. 5 май куни аёл уйидан чиқади ва бутунлай йўқолиб қолади. Маълумотларга кўра, ҳарбий қўмондон рафиқасининг сирли тарзда ғойиб бўлишига алоқадор эмас. Икки кундан кейин Куликка “компенсация сифатида” маршал унвони берилади.

“Буни хотиним эвазига беришди. Шовқин кўтармаслигим учун”, дерди маршалнинг ўзи.

Лаврентий Берия ҳибсга олинганидан кейингина Симонич ўғирлаб кетилгани ва у Лубянка бошлиғининг буйруғи билан судсиз отиб ташлангани маълум бўлади. Бу ўша давр учун оддий ҳолат эди: чекистлар худди шу усулда давлатнинг юқори лавозимдаги амалдорларини хотинидан ажратарди — масалан, Вячеслав Молотов ва Михаил Калинин ҳамда Сталиннинг бош ёрдамчиси Александр Поскребишев.

Бошқа юқори мартабали амалдорлардан фарқли ўлароқ, Кулик узоқ аза тутмайди. Ўша ойнинг ўзида у 18 ёшли қизи Валентинанинг тенгоши ва дугонаси Олга Михайловнага эътибор қаратади. Октябрь ойида куёв келиндан 30 ёш катта бўлишига қарамай, улар оила қуради.

СССР раҳбарининг маршалга бўлган ижобий муносабати Иккинчи жаҳон уруши бошланганида, Кулик қуршовда қолиб кетиб, асирга тушишига бир бахя қолганида, немислар орасидан деҳқон кийимида қочиб чиққанидан кейин кескин ўзгаради.

1941 йил 12 ноябрь куни Керчга етиб келган маршал бу ердаги ваҳима ва жанговар операцияларни бошқариш мутлақо талабга жавоб бермаслигига гувоҳ бўлади. Немис қўшинлари Перекоп шаҳри мудофаасини ёриб ўтиб, Қрим томон ҳаракатланарди. Кулик шаҳарни ушлаб туриши керак эди, аммо мудофаани ташкиллаштириш ва қаттиқ тартиб-интизом ўрнатиш ўрнига у қўшинларни Керчендан Таман яриморолига кўчиришни буюради. Эвакуация ваҳимали тартибсизликка айланади. Содир бўлган ҳолатдан хабар топган Сталин ғазаб отига минади. Кулик намойишкорона жазоланиши керак эди. Керчни қўлдан чиқаргани ва Ростов-Донни ташлаб кетгани учун “доимий мастлик, бузуқ турмуш тарзи ва давлат мулкини ўғирлаш”да айбланади.

Марказқўм хулосасида келтирилишича, Кулик мунтазам равишда маст ҳолатда юрган ва давлат мулкини талон-торож қилиб, юз минглаб рублни ўзлаштирган. Пуллар шоҳона дастурхонлар ва ичкиликлар учун кетган. Партиянинг таъкидлашича, буларнинг барчаси мисли кўрилмаган бузуқлик билан амалга оширилган.

Айтишларича, Кулик мевалар, ун, ёғ, мандарин, икра, коняк ва бошқа танқис маҳсулотларни самолётлар ёрдамида Свердловскдаги оиласи учун юборганидан хабар топган Сталин ўзини қўярга жой топа олмаган. Бир сафар маршал ҳаво кемасидан ҳайвонларни ташишда ҳам ноқонуний фойдаланган: фронтда унинг ҳар куни барра гўшт ва сут ичгиси келарди. Қорамол қўрққанидан самолётга зарар етказмаслиги учун унинг туёқ ва шохлари сомон билан ўраб чиқиларди. Одамлар бошқа қўмондонларнинг ҳеч бири, ҳатто жазосиз қолиши мумкин бўлган Жуков ёки Александр Василевский ҳам бундай хатти-ҳаракатларни амалга оширишга жазм этмагани ҳақида ғийбат қиларди.

Кейинчалик Қримдаги хатти-ҳаракатларига изоҳ берар экан Кулик доимий жанглардан чарчаган армия бўлинмаларини руҳий тушкунлик ва қобилиятсизликда айблайди: “Керчни ҳимоя қилишга ҳеч нарсам йўқ эди. У ерга тўда тўпланган эди. Мен бундай армия билан Керчни ушлаб қола оламанми? Мен етиб келганимда кеч бўлганди — вазиятни ўнглаш имконсиз эди”.

1942 йил 16 февраль куни Олий Суд Куликни маршал унвони ва Совет Иттифоқи Қаҳрамони, шунингдек, бошқа жанговар мукофотларидан маҳрум этиш бўйича қарор чиқаради. Орадан яна уч кун ўтиб, у Марказий Қўмита аъзолигидан ўчирилади ва мудофаа халқ комиссари ўринбосарлиги лавозимини тарк этади.

Шунга қарамай, Сталин Куликка иккинчи имкониятни тақдим этади. Аммо у Волгабўйи ҳарбий округи қўмондони ўринбосари лавозимга тайинланса-да, ўзига билдирилган ишончни оқламайди. 1947 йилда Кулик генераллар Василий Гордов ҳамда Филипп Рибалченко билан “хиёнатга мойиллик ва террорчилик таҳдидлари” учун ҳибсга олинади.

Кулик ва Гордовга қўйилган айбловнинг асосини МГБ (Давлат хавфсизлик хизмати) томонидан тайёрланган аудиоёзув ташкил этади. Унда икки қўмондон Куйбишевдаги хизмат жойидан Москвага йиғилишга  келганида, меҳмонхонада маст ҳолатда Сталин ҳақида ҳақоратли гапларни айтгани ёзилган. Шишадошлар армия ва махсус хизматларни “тирранчалар” бошқараётгани, ўзларини эса сабабсиз четлаштирилаётгани ҳақида гапиради. Айниқса, улар Берия ва Николай Булганинни жуда кўп ёмонлайди. Генераллар меҳмонхона деворларига суҳбатни ёзиб олаётган қурилмалар ўрнатилганидан бехабар эди ва бу хато уларнинг бошига етади.

1950 йил 24 август куни СССР Олий суди Ҳарбий коллегияси уларнинг учовини ҳам олий жазо — отувга ҳукм қилади. Ҳукм ижросини Бериянинг шахсан ўзи назорат қилади.