Рассом, ихтирочи ёки иқтидорли уддабурон — машҳур алифбо муаллифи Сэмюэл Морзе аслида ким эди?

XXI асрнинг учинчи ўн йиллиги давом этаётган ҳозирги даврда телеграф кўпчиликка эскилик сарқитидек туюлиши, Сэмюэл Морзе исми эса ёшларда бирор тасаввур уйғотмаслиги мумкин. Аммо бир неча ўн йиллар олдин код орқали сигналлар юборадиган радист образи разведчиклар ҳақидаги фильмларнинг ажралмас қисми эди, Морзе алифбосини эса ҳатто биринчи синф ўқувчилари ҳам биларди.

Морзе — телеграф ихтирочиси бўлиб, унинг ёрдамида дунёда маълумот узатиш тезлиги бир неча баробарга ошган. Бутун сайёра бўйлаб тарқалган хабарлар инсониятга алоқадор барча соҳаларга кириб борди.

Бироқ кўпчиликни ҳамон Морзе ростдан ҳам мазкур ихтирони биринчи бўлиб амалга оширганми, деган савол қийнаб келади. Қуйида шу каби фаразларнинг айримлари ҳақида ҳикоя қиламиз.

Сэмюэл Финли Бриз Морзе 1791 йил 27 апрель куни Чарльзтаунда ўзига тўқ оилада дунёга келади. Унинг отаси роҳиб бўлса-да, илм-фанга жуда қизиқарди. Ота-она ўз фарзанди келажакда мартабали инсон бўлишини хоҳларди, аммо Сэмюэл болалигидан рассомчиликка қизиқади. Унинг 14 ёшида чизган оилавий сурати профессионал рассомлар томонидан юқори баҳоланган.

Бироқ ота фарзандининг қизиқишларини унча хушламас эди. У расм чизиш аёлларга хос деб ҳисоблар ва Сэмюэл Йел коллежини тамомлашини талаб қиларди. Болакай отасининг хоҳишига қарши бормайди, аммо бўш вақтида расм чизишни ҳам давом эттираверади.

Коллежни тамомлаганидан сўнг Морзе клерк (ёзув-чизув ишларини олиб борадиган кичик хизматчи) лавозимида иш бошлайди. 1811 йилда у рассомчилик билан шуғулланиш мақсадида Европага кетиш учун оиласини кўндиради. Британияда ёш америкаликнинг иқтидори муносиб баҳоланади. Лондондаги ўқиш якунида Морзе “Ўлаёган Геркулес” картинаси учун Санъат академияси олтин медалини қўлга киритади.

Катта умидлар билан АҚШга қайтган Сэмюэлни ўғир кунлар кутиб турарди: европаликлар орасида оммалашган классик сюжетлар америкаликларда қизиқиш уйғотмасди. Натижада Морзе портретлар чизишга ўтиб кетади ва ўз даври учун катта бўлган 3 минг доллар миқдорида маблағ тўплайди. Ўзини эплай олишига ишонч ҳосил қилган рассом суюклисига уйланади.

Нью Йоркда қўним топган Морзе Миллий рассомчилик академияси асосчиси ва президентига айланади. Аммо қулоқни қоматга келтирадиган даражада эшитиладиган лавозим билан оилани боқиб бўлмасди ва у яна АҚШ шаҳарлари бўйлаб сафарга чиқиб, портретлар чизишга киришади.

Бу вақтда Морзе қийинчиликка дуч келади: суюкли рафиқаси вафот этади ва у уч фарзанди билан ёлғиз қолади. Уларни катта қилишда Сэмюэлга қариндошлари ёрдам берар, рассомнинг ўзи эса Эски дунё рассомчилик мактабини ўрганиш учун Европага қатнарди.

Қанча баландда ўтирсам, шунча узоқни кўраман

Морзе Миллий рассомчилик академияси ва ўз ижодини ривожлантиришга кўп вақт сарфлайди. У ҳаёти бутунлай ўзгариб кетиши мумкинлиги ҳақида ўйлаб ҳам кўрмасди. Сигнал ва маълумотларни узатиш ғояси қадимдан мавжуд бўлган: қуёш нурини акслантириш, гулханларни ёққан ҳолда тутун ҳосил қилиш, почтачи кабутарлар ва ҳоказо.

XVIII аср охирларига келиб оптик телеграф деб аталувчи қурилмалар пайдо бўла бошлайди. Улар орасида Клод Шаппга тегишли телеграф анча кенг тарқалади. Бу бир-бирига кўриниб турадиган узоқликда жойлашган занжирлар жамланмаси эди. Иншоотлар томига ҳаракатланувчи олтита кўндаланг усунлар — семафорлар жойлаштирилади. Махсус кодировка ҳам ишлаб чиқилган бўлиб, алифбодаги ҳар бир ҳарф маълум шаклга мос келарди.

Ушбу тизим Европада кенг тарқалади, аммо унинг кўплаб камчиликлар бор эди. Биринчидан, маълумотларни узатишда тезлик етишмасди: иккита сўз семафордан семафоргача бир дақиқада етиб борарди. Иккинчидан, тизим кўрувчанлик ёмон бўлган шароитда ишламасди.

Электр кучи

ХIX асрда олимлар сигналларни электр энергияси орқали узатиш устида иш бошлайди. Сэмюэл Морзе эса коллежда ўқиб юрганидаёқ электр билан боғлиқ тажрибалар ўтказилган маърузаларни қолдирмасди. Содир бўлаётган жараённи у тушунмаса-да, ҳайратланиб кузатарди.

“Ёшлик йилларимни фақат расм чизишга бағишладим, аммо табиий фанлар маърузасида эшитган жумламни унута олмадим. ‘Агарда электр токи йўлида тўхтаб қолса, у кўрина бошлайди’. Бу телеграфни ихтиро қилишдан анча олдин мияга ўрнашган уруғ эди”, дея эслайди Морзе.

Морзе учун мазкур муаммони ҳал этишга Европадан қайтаётганида юз берган тасодифий суҳбат туртки беради. Физикларнинг илғор ишланмаларидан хабардор бўлган рассомнинг ҳамроҳлари эртами-кеч электр энергиясидан маълумот узатишда фойдаланилишини айтади.

АҚШга етиб келган Морзе тажрибаларни бошлаб юборади. Аммо гап шундаки, у ўзига қадар яратилган ихтироларни кўчирарди холос. Рассом ўзгалар ғоясидан ўзига хос конструкция йиғади. У электр энергияси йўналишида иш олиб борувчи олимларнинг маърузаларига қатнайди. Морзе ихтирони очишдан ташқари, ундан тўғри фойдаланиш ҳам кераклигини яхши тушунарди.

Рассом профессор унвонини олган Нью Йорк университетида намойиш этиб келган ўз тажрибаларининг кейинги босқичига ўта олмай қолади. Қизиқувчан талабалар орасида йирик саноатчининг ўғли Альфред Вейл ҳам бўлиб, у Морзенинг тажрибалари ҳақида отасига сўзлаб беради. Катта Вейл илмли инсон эди, у Морзенинг иши фойда келтириши мумкинлигига ишониб, 2 минг доллар сармоя киритишга рози бўлади. Ягона шарти: ўғли Альфред рассомнинг шеригига айланиши керак эди. Альфред Вейл жуда иқтидорли инсон эди ва айнан унинг ёрдамида Морзе ўзининг телеграф аппаратини амалиётда қўллаш даражасига етказади.

“Teлеграммани қабул қилиб олинг”

Қизиқ жиҳати, айнан Велй сигналларни кодлашга катта ҳисса қўшади ва бу тизим телеграф аппаратининг ўзидан ҳам муҳимроқ эди. 1843 йилда Морзе ва Вейл АҚШ Конгрессидан Балтимордан Вашингтонгача биринчи телеграф тармоғини қуриш учун 30 минг доллар миқдорида субсидия олади.

1844 йил 27 май куни Морзе Капитолий биноси ертўласидаги Олий суд залидан Балтимордаги Mount Clare Station “Сенинг ишларинг ажойибдир, Худойим” матнини юборади. Телеграф ва Морзе алифбоси бутун дунё бўйлаб кенг тарқалади, бошқа олимлар эса уни ўз ғояларини ўғирлаш ва патентлаб олишда айблай бошлайди. Узоқ давом этган можаролар ва ниҳоят Морзе фойдасига ҳал бўлади.

Шунга қарамай, уни ҳалол ишламаганликда айблаш учун асослар бор. Морзе билан елкама-елка туриб ишлаган Альфред Вейл телеграф бизнесидан фақат нимчорак улуш олади. Бундан ташқари, Морзе Вейл ихтирога бирор ҳисса қўшганини бутунлай рад этади. 1848 йилда ҳафсаласи пир бўлган Вейл бизнесдан чиқиб кетади.

Таъкидлаш керакки, Морзе алифбосини такомиллаштириш устидаги ишлар 1960 йилларга қадар давом этади ва унинг дастлабки кўринишидан деярли ҳеч нарса қолмаган эди. Морзенинг телеграф аппарати ҳам тезда модернизацияга учрайди. Шундай бўлса-да, патент америкалик уддабурон номида эди.

Телеграф ортида улкан маблағ ишлаб топган Морзе Нью Йорк яқинидан ер сотиб олади ва умрининг охирига қадар фарзандлари ва набиралари қуршовида, хайриялар билан шуғулланиб, кун кечиради. Бошқаларнинг нафратга тўла чиқишлари ва унинг номини қоралашга бўлган уринишлар — барчаси бесамар кетди. Морзе телеграф ихтирочиси сифатида тарихга кирди.