Геосиёсий кураш тобора авж олаётган бир паллада Хитой ҳали жаҳон ҳамжамияти томонидан тан олиш масаласи сўроқ остида турган “Толибон” билан алоқаларни мустаҳкамлаб, ўз элчисини тайинлади. Бундан ташқари, 2023 йилнинг октябрь ойида Пекин шаҳрида бўлиб ўтган “Бир макон, бир йўл” лойиҳасига бағишланган саммитда “Толибон” вакилларининг ҳам кўриниш бериши бир қанча саволларни пайдо қилди.
Хўш, Афғонистон Хитойнинг йирик геоиқтисодий лойиҳасида иштирок эта оладими? Афғонистоннинг иштироки минтақадаги, хусусан, Ўзбекистон учун муҳим бўлган Афғонистон орқали ўтувчи трансафғон темирйўл лойиҳасига қандай таъсир қилади?
“Дарё” ушбу мавзуда иқтисодий таҳлилчи Қобилжон Исаев ва сиёсий таҳлилчи, “Билим карвони” нодавлат илмий муассасаси эксперти Наргиза Умарова билан суҳбатлашади.
– Афғонистон Хитойнинг йирик лойиҳасида қатнаша оладими ва бунда Афғонистонда қандай имкониятлар мавжуд?
Наргиза Умарова, сиёсий таҳлилчи:
– Аслида, Афғонистон бир оёғи билан Хитойнинг “Бир макон, бир йўл” лойиҳасида турибди. Боиси 2023 йилнинг май ойида “Толибон” ҳукумати (Ўзбекистон томонидан тан олинмаган – таҳр.) Хитойнинг энг йирик лойиҳаларидан бири – Хитой-Покистон иқтисодий коридорида иштирок этишини маълум қилган эди. Бу расмий Пекиннинг ундови асосида амалга оширилди. Лекин географик жиҳатдан Афғонистон Покистон орқали Хитойга чиқишдан қанчалик манфаатдор? Ваҳоланки, Афғонистонни Хитой билан тўғридан тўғри боғлайдиган Ваҳан йўлаги мавжуд. Бу йўлак бир вақтнинг ўзида тўртта мамлакатни бир-бири билан боғлайди. Бироқ бу мураккаб релеф.
Менинг назаримда, Афғонистон Покистон орқали Хитойга боғланишдан кўра, тўғридан тўғри Хитойга чиқиш ҳаракатини амалга оширмоқда. Сабаби Афғонистон муваққат ҳукумати Ваҳан йўлагини таъмирлаётганини маълум қилди. Шунинг учун Афғонистон де-факто Хитойнинг “Бир макон, бир йўл” лойиҳасида иштирокини бошлаган.
Бу ерда Эронга эътибор қаратмасликнинг иложи йўқ. Чунки Эрон трансафғон коммуникацияларида ташаббусни ўз қўлига олаётган ўйинчи ҳисобланади. Шунингдек, Афғонистон ва Эрон савдо йўлларни бир-бирига боғлаб бериш жиҳатдан уникал жойлашувга эга. Масалан, Эрон океанга бемалол чиқиши мумкин. Хусусан, Эрон Хитой билан жадал алоқаларга эга. Шу боисдан бу ерда йўлнинг қисқа бўлиши жуда муҳим. Назаримда, Хитой Эронга эмас, балки Эрон Хитойга чиқишга ҳаракат қилмоқда.
Эрон 2008 йилда Хаф-Ҳирот темирйўл қурилишини бошлаган эди. Бу темирйўл тўртта босқични ўз ичига олади. Яқинда хабар берилдики, темирйўл қурилишининг тўртинчи босқичи якунланган. Яъни Эрон Афғонистонга чиқиш учун жадал суратларда темирйўл қурмоқда. Лекин бу ерда бошқа муҳим лойиҳалар ҳам мавжуд. Масалан, “Толибон” Ҳирот шаҳрини транспорт-логистика марказига айлантиришни маълум қилмоқда. Бу ерда Эроннинг позицияси жуда кучли. Эрон Хитойга чиқиш учун Ҳирот орқали Қандаҳорга уланишни мақсад қилган. Бу Ўзбекистоннинг логистик имкониятларини бир оз пасайтиради. Эрон билан биргаликда бу ерда Туркманистон ҳам мавжуд.
Қобилжон Исаев, иқтисодий таҳлилчи:
– Наргиза опа геосиёсий нуқтайи назардан жуда тўғри таҳлил қилдилар. Чунки йирик ўйинчиларнинг манфаатлари бу ерда гуруҳларга бирикмоқда. Масалан, “Бир макон, бир йўл” лойиҳасини дастлаб амалга ошириш учун 900 миллиард доллар керак, дейилди. Вақт ўтиб 5 триллион, дейилди. Ҳозир эса 15 триллион, деб иддао қилишмоқда. Бир неча йиллар давомида Хитойнинг Марказий Осиёдан ўтувчи транспорт йўллари ўзгариб борди. Сабаби Россия илгари сураётган Евросиё иқтисодий иттифоқига минтақа мамлакатлари тортилди. Бу лойиҳа Хитой ва Эрон билан савдо шартномасига эга эди. Ҳозир бизнинг олдимизда 3 та йирик ўйинчи мавжуд. Булар: Хитой, Россия ва АҚШ. Америка Ўзбекистон учун энг қулай йўл бу — трансафғон темирйўли, деб айтиб келади.
Эрон сиёсати энг катта парадокс ичида ётади. Яъни Эрон сиёсатининг зоҳири бошқа, лекин ботини умуман бошқа. Масалан, Эроннинг 5 мингдан ортиқ маҳсулотларига санкция жорий қилинган. Лекин Эрон ЯИМ ярим триллион долларни ташкил қилади. Бундай санкциялар билан бир вақтлар Югославиядек мамлакат парчаланиб кетган. Наргиза опа таъкидлаганларидек, бу ерда Эрон Хитойга интилмоқда ва бу Ўзбекистоннинг Афғонистон орқали ўтувчи лойиҳаларига соя солади. Лекин бу ерда асосий гап — транспорт тармоқларини профессионал тарзда ташкил қила оладиган тизим бўлишида. Мен “Толибон”ни бундай профессионал тизим ярата олади деб ўйламайман. Ўзбекистон эса буни азалдан орзу қилади.
Наргиза Умарова, сиёсий таҳлилчи:
– Хитой олдиндан Афғонистонга энг кўп инвестиция киритиб келган давлат ҳисобланади. Афғонистондаги табиий маъдан конлари учун бир неча йиллар олдин ўтказилган тендерларда Хитой компаниялари ютиб чиққан. Улар Афғонистонда барқарорлик бўлишини кутаётган эди. 2007 йилда Хитойнинг катта бизнес корпорацияси Афғонистондаги айнак-мис конида руда қазиб олиш учун тендерда ғолиб чиқади. Тендернинг асосий шартларидан бири – транспорт инфратузилмасини яратиш бўлади. Бу ерда гап Мозори Шариф–Кобул–Пешовар йўналишидаги темирйўл ҳақида бормоқда. Яъни Хитой бу темирйўлни қуришни ўз зиммасига олган эди. Лекин кўплаб лойиҳаларнинг барбод бўлиши ва унутилишига Афғонистондаги беқарорлик жиддий таъсир кўрсатди. Мисол учун, 2021 йилнинг куз ойида Афғонистонда трансафғон темирйўлининг қурилиши бошланиши керак эди.
“Толибон”нинг проактив сиёсати мени жуда ҳайратга солмоқда. Худди ортдан кимдир унга “дирижорлик” қилаётгандек туюлмоқда. Чунки “Толибон” керакли нуқталарда оқилона сиёсат юритмоқда. Афғонистон фақат Ўзбекистонга боғланиб қолмоқчи эмас. Улар Туркманистон, Қозоғистон ва Эрон билан транспорт-логистик муносабатларни жуда яхши йўлга қўйди. Масалан, “Толибон” Покистон билан муносабатлари кескин бўлса-да, транспорт-логистика масаласида барибир ҳамкорлик қилмоқда. Чунки бу ерда бошқа ўйинчиларнинг манфаатлари ўртада турибди.
Охирги вақтларда “трансафғон темирйўли Ўзбекистонни Жанубий Осиё мамлакатлари, хусусан, Покистон ва Ҳиндистон билан боғлайди”, деган риторик гапларни кўп эшитмоқдамиз. Лекин менинг назаримда, Покистон бош қўшган лойиҳаларга Ҳиндистон аралашмайди. Яъни Покистон-Ҳиндистон чегарасида юкларни ўтказиш жуда мураккаб. Икки давлатнинг муносабатлари жуда совуқ. Шунинг учун Ҳиндистон Марказий Осиёга чиқиш учун Эрон портларидан фойдаланмоқчи.
Бугунги кунда трансафғон коммуникациясида катта ва маҳаллий ўйинчиларнинг чигал тўқнашуви юз берган. Охирги вақтларда бу ерда Россия анча жонланиб қолди. Ҳатто Россия Афғонистондан ўтадиган темирйўл лойиҳасига инвестор сифатида қўшилмоқчи. Ваҳоланки, Россиянинг Жанубий Осиёга чиқувчи бир қанча йўлаклари бор. Лекин 2023 йил 1-2–ноябрь кунлари ШҲТга аъзо давлатларнинг транспорт вазирлари учрашувида Беларусь–Россия–Қозоғистон–Ўзбекистон–Афғонистон–Покистон янги коридорини яратиш масаласи кўтарилди. Яқинда бу бўйича Термиз шаҳрида тақдимот бўлиб ўтди. Яъни тобора шу нарса аёнлашмоқдаки, бу коридор яқин орада ишга тушади. Лекин нега бирданига Россия бунга қизиб қолди?
Ҳозир Россиянинг гази ва нефти санкциялар остида. Шунинг учун Россия ўзининг гази ва нефтини Жанубий Осиёга сотмоқчи. Чунки Жанубий Осиё жуда катта бозор. Унутмаслик керакки, трансафғон маршрути бўйлаб нафақат temiryoъl қуриш, балки газ қувурлари ва электр узатиш тармоқларини тортиш ҳам кўзда тутилган.
Агар Хитой Ваҳан коридорини ривожлантириш учун инвестиция киритишни бошласа, бундан Тожикистон жуда катта манфаатдор. Ваҳан коридорининг очилиши фақат Афғонистондан Хитойга йўл очилди, дегани эмас. Бу ерда Тожикистондан Хитой ва Покистонга ҳам йўл очилади. Ва бу Марказий Осиё мамлакатлари орасида кучлар балансини ўзгартиради. Ҳозир Ўзбекистон, Туркманистон ва Қозоғистон трансафғон коммуникациялари учун жиддий курашга киришган.
– Трансафғон коммуникацияларида минтақа мамлакатлари бир-бирига рақобатчими? Ва бунда йирик ўйинчиларнинг манфаати қаерда?
Қобилжон Исаев, иқтисодий таҳлилчи:
– Америка Марказий Осиё мамлакатларининг энди ягона инфраструктурадан фойдаланишини истамоқда. Ҳозир аста-секин Жаҳон савдо ташкилоти ҳам трансформация бўлиб бормоқда. Россия эски даъволарини қўймаяпти. Хитой бўлса давлатларга янги глобализм таклиф қилмоқда. Хитой Марказий Осиё давлатларида Жануби-шарқий Осиёнинг ролини мустаҳкамламоқчи. Эрон эса доим ўзига бозор излаган. Бу ерда миллий манфаатлар қаерда? Қачонки минтақа давлатлари катта ўйинчилар учун профессионал аутсорсингга айланса!
Бу минтақада кўплаб лойиҳалар шартнома имзоланганидан кейин тўхтаб қолмоқда. Ҳатто лойиҳалар охирги босқичга ҳам етиб бора олмаяпти. Бу ерда гап сиёсий ўйинчиларда. 2021 йилда биз Афғонистонда умуман бошқа воқеаларни кутган эдик. Масалан, 2017 йилда Ашраф Ғани Тошкентга келган эди. Шунда жуда бошқача баёнотлар берилган. Лекин олти йилда кўп нарса ўзгариб кетди. Агар мақсадимиз транзит бўладиган бўлса, сиёсий нигоҳни тўғрилаб олишимиз керак.
Наргиза Умарова, сиёсий таҳлилчи:
– Аслида Ўзбекистон дастлаб Афғонистон орқали Эронга чиқмоқчи эдик. Лекин бирдан расмий Тошкент ўз нигоҳини Покистонга қаратишни бошлади. Бу ерда Хитойнинг таъсири сезилмоқда. Агар Ўзбекистон Покистонга чиқса, ўз-ўзидан Ўзбекистон Хитой-Покистон иқтисодий коридорига интеграция қилади. Чунки Ўзбекистон Покистоннинг Гвадар ва Карачи портларидан фойдаланмоқчи. Бу портларга катта инвестиция киритаётган давлат бу — Хитой.
Эронда Ўзбекистон учун муҳим бўлган Чобаҳор порти мавжуд. Чобаҳор ва Гвадар бир-бирига рақобатчи ҳисобланади. Фақат биттасининг ортида Хитой, иккинчисининг ортида эса Хитойнинг энг катта рақобатчиси Ҳиндистон турибди. Бу ерда Ҳиндистонни ҳам катта ўйинчи сифатида манфаатларини унутмаслигимиз керак.
Суҳбатнинг тўлиқ шаклини “Дарё”нинг YouTubeъдаги саҳифасида томоша қилишингиз мумкин.
Изоҳ (0)