Бугунги замонавий уруш ҳаракатлари нафақат фронтда, балки уруш олиб бормаётган мамлакатлар ҳудудида ҳам содир бўлмоқда. Бу кураш асосан ахборот маконида кечмоқда. Сабаби ахборот ўта қудратли куч ҳисобланади. Бундай уруш ҳаракатлари гибрид уруш дея эътироф этилмоқда.
Хўш, гибрид урушнинг воситалари нималардан иборат? Бугунги кунда содир бўлаётган урушлар ХХ асрдаги урушлардан нимаси билан фарқ қилади? “Дарё” ушбу мавзуда сиёсатшунос Ойбек Сирожов ва журналист Илҳомиддин Саид Олим билан суҳбатлашади.
– Бугунги кунда содир бўлаётган урушлар ХХ асрдаги урушлардан нимаси билан фарқ қилади?
Ойбек Сирожов сиёсатшунос:
– Инсон ўз тарихи мобайнида космосни забт этди, сунъий интеллектни яратди, лекин урушга ечим топа олмади. Инсон мавжуд экан урушлар давом этмоқда. Умумий ҳисоб-китобларга кўра, сўнгги 5000 йилдан атиги 290 йили урушларсиз ўтган экан. Афсуски, бу анъана ХХ асрда ҳам, XXI асрда ҳам давом этмоқда, Инсон қанчалик тараққий этгани сари, урушларда кўриладиган зарарларнинг масштаби кенгайиб бормоқда. Наҳотки, инсон урушсиз яшай олмаса? Бу саволга сиёсатшунослар манфаатлар тўқнашуви охир-оқибат урушга олиб келади деб жавоб беради. Чунки инсоннинг эҳтиёжлари ва манфаатларининг чегараси йўқ. Бироқ дунёда ресурсларнинг чеклангани урушларга сабаб бўлади.
Мени назаримда ҳар қандай муаммони урушсиз ечишнинг йўллари мавжуд. Бунинг учун кўпроқ илмга эътибор қаратиш муҳим ҳисобланади. Сабаби, урушлар инсониятга катта ҳалокатларни олиб келади. Яъни бир авлод йиллар давомида шаҳарлар бунёд этади. Бошқа авлод бўлса уни бир кунда вайрон қилади. Масалан, Украинани олсак, ўша шаҳарлар йиллар давомида бир авлоднинг меҳнати, заҳмати эвазига барпо этилган. Лекин икки йилда кули кўкка соврилди.
‘‘Урушни сиёсатчилар бошлайди, унинг жабрини эса бутун халқ тортади’’, деб бекорга айтишмаган. Тўғри, локал (муайян жойга хос, маҳаллий – таҳр) урушлар ҳар доим бўлиб келган. Лекин Украина-Россия ва Ғазо секторидаги урушлар кўпроқ минтақавий характер касб этиб бормоқда. Бу урушларга бир эмас, бир қанча кучлар жалб қилинмоқда. Қаерда дипломатия мағлуб бўлса, ўша ерда уруш бошланади.
Илҳомиддин Саид Олим журналист:
– Дарҳақиқат, агар инсоният тарихига назар ташласак, урушларсиз ва можароларсиз ўтган йилни топиш жуда қийин. Лекин аслида тараққиётнинг асосий сабабчиси ҳам айнан урушлар бўлган. Чунки қайсидир давлат бирор ҳудудни эгаллаш учун ўзининг ҳарбий қудратини ривожлантиришга ҳаракат қилган. Олдин инсонлар оддий қилич билан жанг қилган бўлса, бугун одамлар замонавий қуроллар билан жанг олиб бормоқда. Бу билан тараққий этиш учун уруш қилиш керак, деган фикрдан йироқман. Лекин шу қуроллар устида олимлар иш олиб борган. Ҳозирда қўлимизда бўлган мобил алоқа воситаси телефон ўз вақтида ҳарбий разведкада хизмат қилган. Русларда “менга фойда келтирадиган барча нарса яхши”, деган мақол бор.
Ойбек Сирожов, сиёсатшунос:
– Мўғулларнинг Ўрта Осиёга босқини бу ҳудудни 300 йил тараққиётдан ортга суриб юборди. Тўғри, Илҳомиддин ака айтаётган фикрларда жон бор. Доимий уруш хавфи ҳарбий соҳага кўпроқ маблағ ажратишга сабаб бўлган. Бугунги статистик маълумотлар ҳам буни асослаб турибди. Мисол учун, Қўшма Штатлар ҳар йили ҳарбий соҳага 1 триллион доллар атрофида маблағ ажратади. Агар шу пулни ижтимоий ҳаётга йўналтирилса, инсон қанчалик тараққий этган бўлар эди? Дунёни бир ҳудудида одамлар очдан ўлмоқда, бошқа ҳудудида эса триллионлаб маблағларни қурол учун сарфламоқда. Биз олимлар мана шундай муаммоларга ечим кўрсатишимиз керак.
– Замонавий гибрид урушнинг воситалари нималардан иборат? Ўзи гибрид уруш нима?
Илҳомиддин Саид Олим журналист:
– Ҳозир қўлимиздаги мобил телефон орқали ахборот қабул қилишимиз гибрид урушга восита бўлиб хизмат қилиши мумкин. Гибрид уруш – душман томоннинг ичида бузғунчилик ёки фитна чиқариш орқали рақибни заифлаштириш ҳисобланади. Бу ерда гибрид уруш олиб бораётган томон қурол ишлатмайди ва бўлаётган жараёнларга алоқадор эмаслигини таъкидлайди. Масалан, 2014 йилда Қримни Россия таркибига қўшиб олиниши. 2014 йилда Украина ичкарисида хаос юзага келди ва шу орада ўз-ўзидан Қрим Россия тарафга ўтиб қолди. Россия Қримдаги ишларга алоқадор эмаслигини бир неча маротаба айтди. Бироқ вақт ўтиши билан Россия Қримни аннексия қилганлигини эълон қилди. Шундан кейин Украина ҳудудида Донецк ва Луганск халқ республикалари пайдо бўлиб, улар Украинадан мустақил эканлигини айта бошлади.
2010 йил охирида араб мамлакатларида бошланган “Араб баҳори” деб номланган қатор норозилик намойишларини ҳам гибрид уруш намунаси дейиш мумкин. Гибрид урушнинг асосий воситаси – бу ахборот. Яъни маълум мамлакат аҳолисига ахборот етказиш орқали жамият мавжуд ҳукуматга қарши қўйилади ва шу орқали давлат ичкарисидаги муҳит бузилади. Охир-оқибат давлат парчалаб юборилади. Бу жараёнда ҳеч қандай қурол ишлатилмайди. Чунки уруш бу жуда катта харажат.
Шунингдек, гибрид уруш олиб бораётган томон душман тарафга ўз аскарларини қўймайди, балки ёлланма аскарлардан кўпроқ фойдаланади. Мисол учун, Украина томондан Россияга қарши жанг олиб бораётган аскарлар қаторида европаликлар ва чеченлар бор. Россия томонда эса ЧVK “Вагнер” хусусий ҳарбий ташкилотларини кўрдик. Россия бу ҳарбий ташкилотни ўзиники эканлигини ҳар доим рад қилиб келган. Бу ташкилот истаса Венесуэлада, истаса Сурияда ҳарбий амалиёт олиб боради. Буни ортида ким турганлигини исботлаб бера олмайсиз. Шу билан бирга, гибрид урушни уникал томонларидан бири – катта ресурс талаб қилмайди.
Ойбек Сирожов, сиёсатшунос:
– Гибрид урушда ноанъанавий воситалардан фойдаланган ҳолда уруш ҳаракатлари амалга оширилади. Масалан, анъанавий урушда объект ва субъект аниқ бўлади. Бироқ гибрид урушда субъект ким эканлигини топиш мураккаб. Баъзи олимлар гибрид уруш анъанавий ёндашув билан ноанъанавий ёндашувларни уйғунлаштирган ҳолда уруш олиб боришни ҳам гибрид уруш деб атайди.
Украина ва Россия можаросида уруш олиб бораётган ҳар икки томон ҳам аниқ. Икки томон ҳам анъанавий ва ноанъанавий воситалардан фойдаланмоқда. Масалан, Буча воқеаси (2022 йил 1 апрель)ни олайлик. Россия Бучадаги воқеаларни Москвага қарши провокация ва саҳналаштирилган деб атади. Бироқ Украина Россия томонни айбламоқда.
Айрим мутахассислар замонавий урушларда фақат анъанавий воситалардан фойдаланиб, уруш олиб бориб бўлмаслигини таъкидлайди. Шундан келиб чиқиб айтадиган бўлсак, XXI асрдаги урушларнинг аксари гибрид уруш бўлади ва томонлар барча воситалардан фойдаланишга ҳаракат қилади.
Гибрид урушнинг 2 та афзал жиҳати мавжуд. Биринчиси, халқаро ҳуқуқ нуқтаи назардан амалга оширилган уруш ҳаракатлари учун маълум бир жазо турлари бор. Лекин субъект аниқ бўлмагани учун қайсидир томонни жазога тортиш мураккаб бўлиб қолади. Иккинчиси, гибрид уруш анъанавий урушдан анча арзонроқ.
Илҳомиддин Саид Олим журналист:
– Аслида гибрид урушнинг тарихи узоқ ўтмишга бориб тақалади. Масалан, ўрта асрларда айрим империялар ўз душманини заифлаштириш учун ёлланма қотиллар ёки викинглардан фойдаланган. Ёки бўлмаса, Совет Иттифоқининг парчаланишида ҳам гибрид уруш намуналарини кўришимиз мумкин.
– Ғазо секторида кечаётган уруш ҳаракатларида ахборот уруши қандай аҳамият касб этмоқда?
Ойбек Сирожов, сиёсатшунос:
– Яқин Шарқдаги можарода ахборот уруши муҳим аҳамият касб этмоқда. Чунки ахборот уруши замонавий урушнинг ажралмас бўлагига айланди. Исроилнинг ҳаракатларини қўллаб-қувватлаётган Ғарб мамлакатларида Исроилга қарши намойишлар уюштирилди. Нима учун шундай бўлди? Сабаби, Ғазо секторида бегуноҳ инсонларнинг қурбон бўлаётгани акс этган видеолар уларнинг кайфиятига жиддий таъсир қилди.
Жанубий Африка давлати Исроилни геноцид уюштиришда айблаб халқаро судга тортди. Мана шу ҳам ахборот урушининг меваси. Ҳар қандай урушда фронтнинг орқа томонидаги ҳолат муҳим ва фронтнинг орқа томонига бевосита таъсир кўрсата олувчи нарса – бу ахборот. Масалан, Россия Украина ўртасида кечаётган урушда томонларни эшитадиган бўлсангиз, битта ҳолат бўйича томонлар бутунлай тескари муносабат беради. Бундан асосий мақсад – учинчи томон ва жамиятга кучли эканлигини кўрсатиш.
Ҳозир Исроилнинг шашти анча совиб қолган. Халқаро ҳамжамиятнинг босими унга маълум маънода таъсир кўрсатмоқда. Масалан, Буча воқеаларидан кейин Россия томонда фаолият кўрсатадиган шарҳловчиларнинг барчаси бу воқеани оқлашга ҳаракат қилди. Сабаби, Буча воқеаси кучли резонанс берди. Шу боисдан ахборот уруши замонавий урушнинг ажралмас қисмига айланиб бормоқда.
Илҳомиддин Саид Олим журналист:
– Ахборот уруши билан пропаганданинг маълум бир фарқлари бор. Пропаганда орқали томонлар халқаро ҳамжамиятни ишонтиришга ҳаракат қилади. Бугунги ахборот урушининг асосий майдони фуқаролик журналистикаси бўлиб қолди. Агар эътибор бериб қарасангиз, Ғазо секторида айнан фуқаролик журналистикаси ишламоқда. Айнан фуқаролик журналистикаси дунёдаги энг йирик медиа компания (CNN, Тhе New York Times, Тhе Washington Post ва Fox News)лар бир томонлама ахборот беришини кўрсатиб қўйди. Айни шу орқали фуқаролик журналистикаси ахборот урушига қўшилди. Фуқаролик журналистикаси халқаро ҳамжамиятни ёки давлатларнинг позицияларини ўзгартиришга мажбур қилмоқда.
Ойбек Сирожов, сиёсатшунос:
– Бу ерда пропаганда билан ахборот урушини ажратиш жуда мураккаб. Чунки томонлар шубҳасиз тарғиботга қўл уради. Тарғиботсиз эса ахборот урушини амалга ошириб бўлмайди. Ахборот уруши нафақат уруш олиб бораётган томонда, балки бошқа давлатлар ҳудудида ҳам кечмоқда. Ҳозир мамлакатлар турли ахборот хуружларига учрамоқда. Хусусан, Марказий Осиё ҳам.
Илҳомиддин Саид Олим журналист:
– Журналистиканинг олтин тамойили – бу холислик ҳисобланади. Журналист пропаганда билан шуғулланмайди. Агар журналист фақат бир томонни олиб чиқса, у ҳам тарғиботчига айланади. Ғарбдаги йирик медиа вакиллари фуқаролик журналистикасининг кучини кўрганидан кейин Ғазодаги вазиятга холис ёндашишга мажбур бўлди. Можаро бошланганида Ғарбда ОАВ жим турган эди. Бундан ташқари Гаагада Исроилга қарши суд жараёнини тўғридан тўғри ёритишда фақат Al-Jazeera ва кичик медиа вакиллари иштирок этди. Ваҳоланки, Россия Бучани бомбардимон қилганидан кейин Украина Россия президентини халқаро судга берди. Шунда суд жараёнини Ғарб матбуоти тўғридан тўғри ёритганди. Мана шу нохолисликни фуқаролик журналистикаси фош қилиб ташлаяпти. Бу ҳаракатлар Ғарб мамлакатларининг обрўсини тушириб юборди. Назаримда, ахборот уруши қурол урушидан ўтиб кетди.
Суҳбатни журналист Сардор Али олиб борди
Изоҳ (0)