Қозоғистон ва Ўзбекистон иқтисодиёти таққосланди. Кимники кучли?

“Caravan.кз” медиа портали Қозоғистон ва Ўзбекистонннинг иқтисодиётини таққослаб, қайси бири кучли эканини ўрганиб чиқди. 

Хабарга кўра, Ўзбекистон иқтисод бўйича Қозоғистонни ортда қолдирадигандай туюлади. Масалан, 2023 йилнинг октябрь ойида Халқаро валюта жамғармаси глобал инфляция прогнозини эълон қилди. Ўзбекистон иқтисодиёти 2023 йилда 5,5 фоизга ўсиши маълум бўлди. Иқтисодий ўсиш суръатлари бўйича Ўзбекистон Қозоғистон, Қирғизистон ва Туркманистонни ортда қолдирган. Қозоғистонда эса ўсиш кўрсаткичи 4,6 фоизни ташкил этган.

Аммо графика Ўзбекистон иқтисодиёти Қозоғистонникидан деярли уч баравар кам эканини кўрсатади. Тез ўсиш бозор ислоҳотлари билан эмас, балки паст базавий эффект билан боғлиқ: 200 доллар иш ҳақи олганингизда, 10 долларлик устама 5 фоизлик ўсишни таъминлайди. Ўзбекистонда бу 50 доллар бўлса, у учун 10 долларлик устама аллақачон 20 фоиз ўсишдир.

Иқтисодиёт ўсиши билан бир хил ўсиш суръатларини сақлаб қолиш қийинроқ ва қимматроқ бўлади: ҳар йили кўпроқ пулга эга бўлишимиз, яъни кредит олишимиз керак бўлади. Бу эса хавфлидир. Осиё инқирози даврида биз буни бошдан кечирдик.

Жаҳон банки маълумотларига кўра, ташқи қарзлар бўйича чекловларга қарамай, Ўзбекистоннинг давлат қарзи ўсди ва 2024 йилда ЯИМнинг 36,6 фоизигача ўсади. Бу унчалик кўп эмас. Иқтисодий заиф давлатларда умуман қарз йўқ. Аммо қарзнинг ҳар қандай ўсиши унга хизмат кўрсатиш учун маблағларнинг кўпайишини ҳам англатади.

Қозоғистонда кафолатланган давлат билан биргаликда бутун давлат қарзи бор — ЯИМнинг 14 фоизи ва  ҳукуматни бюджетни бошқаришга қодир эмаслиги учун доимо танқидлар эшитади.

Қозоғистон қандай фарқланади?

2022 йилги маълумотларга кўра, Ўзбекистон иқтисодиётининг тузилиши шундай. Кўриниб турибдики, энг катта улуш — 40,2 фоиз саноатга тўғри келади. Жумладан, табиий ресурсларни қазиб олиш, электр энергияси ишлаб чиқариш, машинасозлик ва енгил саноат асосан давлат корхоналари. Яна бир катта улушни — 21,2 фоизни қишлоқ ва ўрмон хўжалиги эгаллайди. Бу мамлакатда қишлоқ аҳолисининг кўплиги билан боғлиқ: 35 миллион аҳолининг ярми қишлоқ жойларда яшайди. 

Мамлакат ўзи учун зарур бўлган ҳамма нарсани ишлаб чиқаради. Маҳсулотларнинг бир қисми хорижга экспорт қилинади. Худди шундай сабзавот, мевалар, шарбатлар ва консервалар ҳам. Ҳукумат озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш учун пахта монокултурасидан воз кечди.

Ўзбекистонда ягона муаммо бу нон тақчиллиги. Республиканинг фақат тўртдан бир қисми учун етарли миқдорда дон бор. Бундан ташқари, у юқори сифатга эга эмас. Шу боис Тошкент Қозоғистон ва Россиядан ғалла ва унни фаол сотиб олади. Хизматлар эса жуда кичик улушга — 29,3 фоизга тўғри келади.

Қозоғистонда бундай эмас:

Кўриниб турибдики, Қозоғистон иқтисодиёти кўпроқ хизмат кўрсатишга йўналтирилган, унинг улуши 55,8 фоизни ташкил этади. Булар нафақат сартарошхона ёки савдо, балки йирик корхоналар учун ҳам хизматлардир. Масалан, нефть ва газ ишлаб чиқариш. Cаноатга 27 фоиз, қишлоқ, ўрмон ва сув хўжалигига 5,3 фоиз тўғри келади.

Қозоғистоннинг асосий экспорт маҳсулоти нефть ҳисобланади. Ўзбекистонда бу кўпроқ одамлар, кейин олтин ва уран.

Айни пайтда Ўзбекистоннинг 2 миллион фуқароси ишлаш учун хорижга кетган. Бу мамлакатнинг жами меҳнатга лаёқатли аҳолисининг бешдан бир қисмини ташкил этади. 2022 йилда мамлакатга пул ўтказмалари 16,9 миллиард долларни ташкил этди. Бу Ўзбекистон товар ва хизматлар экспортидан олганларидан ҳам кўпдир. Шунга асосланиб, икки давлат икки хил моделга асосланган иқтисодларга эга.

2 мингдан ортиқ давлат корхоналари Ўзбекистон ялпи ички маҳсулотининг қарийб ярмини ташкил этади. (Қозоғистонда бутун давлат сектори иқтисодиётнинг 40 фоизини ташкил қилади). Бунга бандликнинг 18 фоизга яқини ва экспортнинг 20 фоизини ташкил қилади. 

Шу билан бирга, йирик давлат корхоналари имтиёзли тартибга солиш режимидан фойдаланади ва иқтисодиётнинг асосий тармоқларида устунлик қилади. Мамлакатда хусусий корхоналар бор, лекин улар орасида йирик завод ёки комбинатлар жуда кам. Улар асосан қишлоқ хўжалиги хом ашёсини қайта ишлаш, савдо ёки транспорт билан банд.

2010 йилдан бошлаб иқтисодий ўсишнинг учдан икки қисми капитал фонди, газ ва олтин каби табиий ресурслар экспорти қийматини ошириш ҳисобига тўғри келди.

Гарчи бу даврда бир ишчига тўғри келадиган маҳсулот 50 фоизга ўсган бўлса-да, бу ўсишнинг деярли барчаси тор бўлиб, тоғ-кон саноати ва ишлаб чиқаришда жамланган.

Йигирма йилдан кўпроқ вақт давомида аҳолининг кўпчилиги меҳнат қиладиган қишлоқ хўжалиги ва хизмат кўрсатиш соҳаларида ҳосилдорлик ўсиши Европа ва Марказий Осиё минтақасидаги бошқа мамлакатлар билан солиштирганда сезиларли даражада орқада қолди, дейди Жаҳон банки экспертлари.

Миллий даромадда меҳнатнинг улуши эса атиги 41 фоизни ташкил этди. Қозоғистон бўйича ўртача 55 фоизни ташкил этади. Бу Туркманистон ва Қозоғистон билан солиштирганда ҳам меҳнат унумдорлиги пастлигидан далолат беради.

Иш билан бандликнинг 1 фоизга ўсиши ялпи ички маҳсулотнинг 5 фоизга ўсишини талаб қилди. Бу бошқа ривожланаётган мамлакатлардан икки баравар кўпдир. Бу ерда “секин ҳаракатли” мина бор, буни Тошкент билади: мамлакат аҳолиси иқтисодиётдан тезроқ ўсиб бормоқда.

2020- йилда расмий ишсизлик 10,5 фоизни ташкил этди. Айниқса, ёшлар орасида ишсизлик муаммоси кескин. Ўзбекистонда фундаментализмнинг машҳур бўлишига сабаб ҳам шу.

Бунга йўл қўймаслик учун 2030 йилга бориб Ўзбекистон иқтисодиёти йилига 10 фоизлик ўсишни тезлаштириши керак. Агар бу ўсиш суръати 10 йил давом этса, мамлакат ҳақиқатан ҳам Қозоғистонга етиб олиши мумкин. Бу даврни эса “Ўзбек иқтисодий мўжизаси” деб номлашади.

Камбағаллик

Нима учун Тошкент кенг кўламли хусусийлаштиришни амалга оширишдан, мамлакатни бозор иқтисодиётига ўтказишдан қўрқаётгани ҳам оддий ва тушунарли. Бу камбағаллик.

Расмий маълумотларга кўра, Ўзбекистонда 1,3 миллиондан ортиқ кам таъминланган оилалар бор. Мамлакатда қашшоқлик даражаси 14,1 фоизни ташкил этади. Ўзбекистонда камбағаллик чегараси ҳар бир кишига ойига 568 минг сўмни ташкил этади. Бу тахминан 21 минг тенге (Қозоғистонда қашшоқлик чегараси 28 минг тенге).

Мамлакатнинг асосий ресурсларини назорат қилиш валюта тушумларини назорат қилиш имконини беради, бу иқтисодиётга маблағ киритишни англатади. Бу эса инфляциянинг тезлашишини олдини олади. Шундай бўлса-да, давлат монополияси ҳар бир кишининг яшаш минимумини кафолатлайди, бироқ мамлакат тараққиётини секинлаштиради.

Шунга қарамай, Ўзбекистон Қозоғистонга нисбатан катта устунликка эга ва ундан фойдаланмоқчи. Бу одамлар. 

Бугунги кунда Ўзбекистонда 36 миллиондан ортиқ аҳоли истиқомат қилади. Прогнозга кўра, 2030 йилда мамлакат аҳолиси 41 миллиондан ошади. Қозоғистонда 100 фоиз саводхонлик мавжуд бўлиб, бу ишчи кучи сифатини тезда яхшилаш имконини беради: 2019 йилда Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёев Олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини имзолади. Ҳужжатда айтилишича, 2030 йилга бориб мамлакат аҳолисининг ярми олий маълумотга эга бўлиши керак. Бу эса Тошкентнинг иқтисодий режалари улкан эканидан далолат беради.

Дарвоқе, 2023 йилнинг сентябрь ойида мамлакатни ривожлантириш стратегияси —“Ўзбекистон-2030” қабул қилинди. Унинг асосий мақсади барқарор иқтисодий ривожланиш орқали ўртачадан юқори даромадга эга давлатлар қаторига киришдан иборат.

Асосий восита эса қонун устуворлигини таъминлаш ва халққа хизмат қилишга қаратилган давлат бошқарувини ташкил этишдир. Фуқаролик жамиятини барпо этиш учун жуда камтарона мақсадлар.

Тўғри, бу охирги 10 йил ичида камида учинчи иқтисодий дастурдир.

Ўзбекларнинг интилиши кўп. Жаҳон банки статистик маълумотларига кўра, бугунги кунда Ўзбекистон камбағал давлатлар қаторига киради. Бу ерда аҳоли жон бошига ялпи ички маҳсулот йилига 2255 долларни ташкил қилади.

Ўртача ойлик иш ҳақи 3892,4 минг сўм (160 минг тенге). Қозоғистонда ўртача иш ҳақи 350 минг тенге.

Қозоғистон иқтисодиёти ҳақиқатан ҳам катта. Номинал равишда Қозоғистон ялпи ички маҳсулоти Марказий Осиёнинг қолган мамлакатлари, шу жумладан Мўғулистон ялпи ички маҳсулотидан каттароқдир – 231 миллиард долларга нисбатан 174 миллиард доллар. Бу ерда мамлакатларни Қозоғистон билан солиштириш осонроқ. 

• Қирғизистон ялпи ички маҳсулоти 11,3 миллиард долларни ташкил қилади. Тожикистонда тахминан бир хил – 11,2 миллиард. Бу Чимкент (7 миллиард) ва Туркистон вилоятининг (7,5 миллиард) умумий иқтисодиётидан камроқ.
• Туркманистон ялпи ички маҳсулоти 48,4 миллиард долларни ташкил қилади. Қозоғистон энг ғарбий учта вилояти – Атирау (29,2 миллиард доллар), Ғарбий Қозоғистон (9,4 миллиард доллар) ва Манғистау (9,4 миллиард доллар) вилоятлари билан бир хил.
• Мўғулистон ялпи ички маҳсулоти 17,7 миллиард долларни ташкил қилади. Тахминан Қарағанда вилояти ЯҲМга тенг (15,5 млрд).
• Ўзбекистон ялпи ички маҳсулоти 85 миллиардни ташкил этади, бу Олмаота шаҳри Ялпи ҳудудий маҳсулот (ЯҲМ)дан (40,8 миллиард) роппа-роса икки баробар кўпдир. Шу билан бирга, Қозоғистонда турмуш даражаси қўшниларининг турмуш даражасидан унчалик фарқ қилмайди. Қозоғистон эса аҳоли даромадларининг ўсишини таъминлай олмайди. Нега бу содир бўлмоқда ва бу пуллар қаерга кетмоқда?

Харид қобилияти паритети бўйича ялпи ички маҳсулот

Иқтисодиётлар тузилмаси ва аҳоли даромадларидаги фарқ туфайли ўзбек сўми ва тенгенинг харид қобилияти ҳар хил. Қозоғистонда 100 доллар эвазига Ўзбекистонга нисбатан камроқ нарса сотиб олиш мумкин. Тошкент ёки Самарқандга келганлар ҳамиша арзон нарх-наводан ҳайратда.

Пул қийматидаги фарқни баҳолаш учун харид қобилияти тушунчасидан фойдаланилади. Агар ушбу баҳолаш бутун иқтисодиётга қўлланса, харид қобилияти паритетига — ППП эга бўласиз.

2022 йилда Ўзбекистоннинг давлат-хусусий шериклик нуқтаи назаридан иқтисодиёт ҳажми 340 миллиард долларни ташкил этди. Қозоғистон— 605 миллиард доллар. Фарқ 1,8 баробар ва бу Тошкент учун у қадар ҳалокатли эмас.

Қозоғистоннинг асосий товари нефть бўлгани сабабли унинф иқтисодиёти Ўзбекистонникига қараганда кўпроқ марказлашган. Ҳукумат экспорт тушумларининг анча катта қисмини бевосита олади. 

Ушбу нефть долларларининг бир қисми Миллий жамғармани тўлдириш учун кетади. Қўшни давлатларнинг ҳеч бирида бундай эмас. Бу катта бюджет яратиш, бюджет дастурлари ва лойиҳаларига кўпроқ маблағ сарфлаш имконини беради: автомобиль йўллари, аэропортлар, вилоят марказлари қурилиши, темир йўллар.

Аммо айни пайтда Қозоғистонда бюджет интизоми пастроқ. Ўзбекистон ялпи ички маҳсулотидаги бюджет улуши 24 фоизни, Қозоғистонники 17 фоизни ташкил этади. Айнан шу пул оддий халққа етиб бормайди.

АЭС

Яқин 10-15 йил ичида Ўзбекистон иқтисодий кўлами бўйича Қозоғистонга етиб бормаслиги аниқ. Аммо мамлакатда буни 20-25 йил ичида амалга оширишнинг барча истиқболлари бор.

Ўзбекистонда бозор 2 баробар кўп. Бундан ташқари, савдога мойиллик мавжуд. Ҳар бир инсоннинг ишчи мутахассислиги бор: таълим тизими шундай ишлайди. Буларнинг барчаси кичик бизнесни ривожлантириш учун шароит яратмоқда. Агар Қозоғистонда йигит учун идеал келажак амалдор ёки банкир бўлса, Ўзбекистонда эса кичик, аммо ўз бизнесининг эгаси бўлишдир. Сиёсий раҳбарият бизнес устидан назоратни бир оз бўшатиши биланоқ, у кескин ўсиш билан жавоб беради.

Ўзбекистон тараққиётидаги асосий муаммо бу ишлаб чиқариш қувватларининг йўқлиги. Мамлакатда электр энергияси кам. Ҳозиргача иқтисодий ўсиш совет захиралари ва газ электр станцияларининг фаол қурилиши ҳисобига таъминланди.

Бу худди Ғарбий Қозоғистонда бўлгандай. У ерда ҳам газ қазиб, ёқиб электр энергияси ишлаб чиқарилади. 

2022 йилда Ўзбекистонда 74,3 миллиард кВт/соат электр энергияси ишлаб чиқарилган. Қозоғистонда эса 112,9 млрд. кВт/соат.

Ўзбекистоннинг иқтисодий ўсиши доимий равишда электр энергияси тақчиллиги билан чекланади. Аммо ўзбеклар саккиз йилдан бери камомадга дуч келган бўлса, Қозоғистон, охирги икки йил ичида фақат дефицитга дуч келди.

Ўзбекистон Энергетика вазирлиги яқин ўн йилликда умумий қуввати 15 ГВт бўлган янги электр станцияларини қуришни режалаштирмоқда, уларга 17,3 миллиард доллар сармоя киритилади. Ўзбекистоннинг асосий лойиҳаси  атом электр станцияси.

Атом электр станциясини қуриш бўйича асосий қарорлар – реактор лойиҳаси, қуввати, жойлашуви, нархи 2019 йилда Тошкент ва Москва томонидан қабул қилинган. 2023 йил 23 ноябрь куни Россиянинг “Росатом” компанияси бош директори Алексей Лихачев Ўзбекистонда атом электр станциясини қуриш бўйича шартнома бўйича ишлар “якуний босқичда” эканини айтди.

Умумий қуввати 2,4 ГВт/соат бўлган VVER-1200 типидаги иккита сув билан совутиладиган сув реакторига эга Айдаркўл атом электр станцияси Қозоғистоннинг Жетисай шаҳридан 70 км узоқликда жойлашган Жиззах вилоятида қурилади. АЭСнинг биринчи энергия блоки 2028 йилнинг декабрида, иккинчи блоки 2030 йилнинг июнида ишга туширилиши режалаштирилган.

Балки айнан мана шу атом электр станцияси 2030 йилларда “ўзбек мўжизаси” учун асос бўлиб қолар.