11—12 декабрь кунлари Тошкент шаҳрида “Жадидлар: миллий ўзлик, истиқлол ва давлатчилик ғоялари” мавзусида илмий конференция бўлиб ўтади. Учрашувда олимлар Темур Хўжаўғли, Адиб Халид, Ҳисао Комацу, Зайнобиддин Абдирашидов ва дунё бўйлаб машҳур тарихий сериаллар муаллифи Меҳмет Бўздоғ иштирок этади.
“Дарё.уз” илмий конференцияда иштирок этиш учун Тошкентга келган тарихчи олимлар Темур Хўжаўғли ва Mehmet Tutuncu билан жадидлар ҳақида қисқа суҳбат тайёрлади.
– Ҳозирда қандай мавзуда илмий изланишлар олиб бормоқдасиз?
Темур Хўжаўғли, тарихчи олим:
– Бу йил Ўзбекистонга бир неча маротаба келдим. Охирги марта Ўзбекистонга Шарқшунослик институтидаги докторлик диссертациясининг ҳимоясида қатнашиш учун келган эдим. Бу сафар 11–12 декабрь кунлари Тошкентда бўлиб ўтадиган “Жадидлар: миллий ўзлик, истиқлол ва давлатчилик ғоялари” мавзусида илмий конференцияда қатнашиш учун келдим. Бу конференцияда Туркия, Озарбайжон, Туркманистон, Қирғизистон, Тожикистон, АҚШ, Россия, Германия ва Япониядан келган олимлар қатнашади. Бу жуда катта қурултой. Албатта, бу Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёевнинг жадид боболаримизнинг қилган ишларини ўрганиш ва ҳаётга тадбиқ этиш сиёсатини юритаётгани билан бевосита боғлиқ.
Жадидчилик ҳам маориф, ҳам давлатчилик ва сўз эркинлиги эди. Масалан, Россия империяси даврида (1721—1917) жадидларнинг шахсий нашриётлари бўлган. Бироқ Совет Иттифоқи (1917—1991) қарор топгач, бу нашриётларнинг барчасини ёпиб, уларнинг асосчиларини отувга ҳукм қилган. Жадидчилик ҳаракати Марказий Осиё минтақасидаги учинчи ренессансни яратмоқчи бўлган. Ўзбекистон раҳбарининг бунга эътибор қаратиши жуда яхши. Чунки бутун туркий миллатнинг тараққий этишида айнан жадидларнинг ғоялари муҳим аҳамиятга эга.
Меҳмет Тутунcу, тарихчи олим:
– Менинг исмим Меҳмет Тутунcу. 50 йилдан бери, яъни 1972 йилдан буён Нидерландияда яшайман. Нидерландиядаги Туркистон—Озарбайжон тадқиқод маркази директориман. Ушбу марказ чет элдаги туркистонликлар, жадидлар ва муҳожирлар ҳақида тадқиқот ҳамда изланишлар олиб боради. Европада жадидларни ўрганиш учун қатор тадқиқотлар олиб борилган.
Бу китобимиз “Чет элда туркистон ҳаракати ёхуд жадидчиликдан мустақиликкача” деб номланади. Илк бор инглиз тилида нашр қилинди. Жадидчилик ҳаракати аслида бу жамиятларнинг мустақиллиги учун тамал тошини қўйган бир ҳаракатдир ва бу ҳаракат чет элда ҳам давом этган. Чунки Сталин даврида катта “тозалаш” амалга оширилган. Жадидлар Германия, Польша ва бошқа хорижий мамлакатларга бориб, мустақиллик учун курашлари ҳақида китоб ёзган.
Бундан ташқари, янги нашрга чиқадиган бир китобимиз ҳам бор. Бу “Рашид Бухорий” деб номланган китоб. У киши Яқин шарқ минтақасида Қоҳира, Макка ҳамда Қуддусдаги муҳим ҳаракатларга етакчилик қилган. Бу конференцияда айтиб ўтадиган мавзуларимдан бири. Шу тариқа тадқиқотларимиз давом этмоқда, душанба куни бўладиган жадидчиликка оид конференцияда буларни янада яхшироқ танитиш имконимиз бўлади.
Темур Хўжаўғли, тарихчи олим:
– Ҳозир Тошкентда Абдулла Қодирий уй музейи қурилган. Кейин Самарқанд шаҳрида Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг уй музейи ташкил этилган. Менинг бобом Усмон хўжа Бухоро Марказий Ижроия комитети (МИК) раиси бўлган. Бобом 1922 йилда Туркистонни тарк этишга мажбур бўлган. У Афғонистон орқали хорижга чиқиб кетган. Бобом соғ-омон қолган кам сонли жадидлардан ҳисобланади. Советлар бобомни хорижда ҳам тақиб этиб, у кишини ўлдиришга бир неча маротаба ҳаракат қилган. Бобом Мустафо Чўқай ва Аҳмад Заки Валидий билан биргаликда Туркияда “Туркистон”, Парижда эса “Ёш Туркистон” газетасини чоп этишни бошлаган. Улар матбуот ва фикр орқали Совет Иттифоқига қарши мужодала қилиб, Туркистон озодлиги учун курашган.
Советларнинг кўплаб тақиқларга қарамай, бобом босиб чиқарган газета Марказий Осиёга олиб кирилган. Чунки 1937 йилда узоқ қариндошим ҳисобланган Файзулла Хўжаев Москвада сўроқ қилинаётганида, унга Туркияда чиқарилаётган “Туркистон” газетасини сақлаб, тарқатганлик айби қўйилган. Кейинчалик Файзулла Хўжаев 1938 йилда отувга ҳукм қилинган. Ҳозирги Қатағон қурбонлари музейи жойлашган жойда бир чуқур қазиб, 17 нафар киши отиб ўлдирилган. Қабрлари ҳам маълум эмас.
Ҳозир жадидларнинг қилган ишлари ўрганилиб, китоблар нашр этилмоқда. Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёевнинг ҳам жадидларга урғу бериши барчага жасорат тақдим этади. 11–12 декабрь кунлари Тошкентда бўлиб ўтадиган конференция ҳам айнан президент ташаббуси билан бўлмоқда. Бугун дунёдаги барча жадидшунослар Тошкентга йиғилган. Биз икки кун давомида жадидлар илгари сурган ғоя ва қилган ишларини муҳокама қиламиз.
1991 йилда Совет Иттифоқи парчалангач, Ўзбекистонга келишга мушарраф бўлдим. Мен бу ерда амакиваччамни топдим. Қарангки, у киши ҳам тарихчи олим экан. Бундан ташқари, ҳозирги Ўзбекистон соғлиқни сақлаш вазири Амирулло Иноятов менинг жияним бўлади.
Меҳмет Тутунcу, тарихчи олим:
– Жадидчилик ҳаракати шунчаки оддий бир ҳаракат эмас. Бу ҳаракатнинг бошланишида Исмоил Гаспиралининг ҳаракатилари бор. Жадидлар Россияда яшаган барча туркий халқларнинг нега ортда қолганлигини ва қандай тараққий этиши ҳақида ўйлаган. Чунки ўша вақтда турк ва мусулмон дунёси доим ортда қолиб, мустамлакага учраётган эди. Жадидлар “бундан қандай қутулиш мумкин”, деган саволни кўтарган. Жадидчилик жуда муҳим ҳаракат. Сабаби, унда Ислом дунёсининг оёққа туриши учун муҳим кўрсатмалар мавжуд.
Темур Хўжаўғли, тарихчи олим:
– Баъзи ёшлар жадидлар Исломга қарши бўлган деб ҳисоблар экан. Лекин бу нотўғри. Мисол учун, Маҳмудхўжа Беҳбудий муфти бўлган. Мунаввар қори эса қори бўлган. Яъни жадидларнинг барчаси динни қаттиқ ушлаган. Фақат улар Ислом динини хато тушуниб, нотўғри тарғиб қилганларга қарши курашган. Ўрта асрларда олимлар Ал-Беруний, Ал-Хоразмий ва Ибн Сино ҳам динни, ҳам илмни маҳкам тутган. Бироқ Марказий Осиёда XVI асрдан кейин илм оқсашни бошлаган ва хурофотлар кўпайиб кетган. Шунинг учун ёшлар билиши керакки, жадидлар Исломга қарши бўлмаган, балки Исломни тўғри тушунишга ҳаракат қилган.
Сардор Али суҳбатлашди.
Изоҳ (0)