11—12-dekabr kunlari Toshkent shahrida “Jadidlar: milliy o‘zlik, istiqlol va davlatchilik g‘oyalari” mavzusida ilmiy konferensiya bo‘lib o‘tadi. Uchrashuvda olimlar Temur Xo‘jao‘g‘li, Adib Xalid, Hisao Komatsu, Zaynobiddin Abdirashidov va dunyo bo‘ylab mashhur tarixiy seriallar muallifi Mehmet Bo‘zdog‘ ishtirok etadi.
“Daryo.uz” ilmiy konferensiyada ishtirok etish uchun Toshkentga kelgan tarixchi olimlar Temur Xo‘jao‘g‘li va Mehmet Tutuncu bilan jadidlar haqida qisqa suhbat tayyorladi.
– Hozirda qanday mavzuda ilmiy izlanishlar olib bormoqdasiz?
Temur Xo‘jao‘g‘li, tarixchi olim:
– Bu yil O‘zbekistonga bir necha marotaba keldim. Oxirgi marta O‘zbekistonga Sharqshunoslik institutidagi doktorlik dissertatsiyasining himoyasida qatnashish uchun kelgan edim. Bu safar 11–12-dekabr kunlari Toshkentda bo‘lib o‘tadigan “Jadidlar: milliy o‘zlik, istiqlol va davlatchilik g‘oyalari” mavzusida ilmiy konferensiyada qatnashish uchun keldim. Bu konferensiyada Turkiya, Ozarbayjon, Turkmaniston, Qirg‘iziston, Tojikiston, AQSH, Rossiya, Germaniya va Yaponiyadan kelgan olimlar qatnashadi. Bu juda katta qurultoy. Albatta, bu O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyevning jadid bobolarimizning qilgan ishlarini o‘rganish va hayotga tadbiq etish siyosatini yuritayotgani bilan bevosita bog‘liq.
Jadidchilik ham maorif, ham davlatchilik va so‘z erkinligi edi. Masalan, Rossiya imperiyasi davrida (1721—1917) jadidlarning shaxsiy nashriyotlari bo‘lgan. Biroq Sovet Ittifoqi (1917—1991) qaror topgach, bu nashriyotlarning barchasini yopib, ularning asoschilarini otuvga hukm qilgan. Jadidchilik harakati Markaziy Osiyo mintaqasidagi uchinchi renessansni yaratmoqchi bo‘lgan. O‘zbekiston rahbarining bunga eʼtibor qaratishi juda yaxshi. Chunki butun turkiy millatning taraqqiy etishida aynan jadidlarning g‘oyalari muhim ahamiyatga ega.
Mehmet Tutuncu, tarixchi olim:
– Mening ismim Mehmet Tutuncu. 50 yildan beri, ya’ni 1972-yildan buyon Niderlandiyada yashayman. Niderlandiyadagi Turkiston—Ozarbayjon tadqiqod markazi direktoriman. Ushbu markaz chet eldagi turkistonliklar, jadidlar va muhojirlar haqida tadqiqot hamda izlanishlar olib boradi. Yevropada jadidlarni o‘rganish uchun qator tadqiqotlar olib borilgan.
Bu kitobimiz “Chet elda turkiston harakati yoxud jadidchilikdan mustaqilikkacha” deb nomlanadi. Ilk bor ingliz tilida nashr qilindi. Jadidchilik harakati aslida bu jamiyatlarning mustaqilligi uchun tamal toshini qo‘ygan bir harakatdir va bu harakat chet elda ham davom etgan. Chunki Stalin davrida katta “tozalash” amalga oshirilgan. Jadidlar Germaniya, Polsha va boshqa xorijiy mamlakatlarga borib, mustaqillik uchun kurashlari haqida kitob yozgan.
Bundan tashqari, yangi nashrga chiqadigan bir kitobimiz ham bor. Bu “Rashid Buxoriy” deb nomlangan kitob. U kishi Yaqin sharq mintaqasida Qohira, Makka hamda Quddusdagi muhim harakatlarga yetakchilik qilgan. Bu konferensiyada aytib o‘tadigan mavzularimdan biri. Shu tariqa tadqiqotlarimiz davom etmoqda, dushanba kuni bo‘ladigan jadidchilikka oid konferensiyada bularni yanada yaxshiroq tanitish imkonimiz bo‘ladi.
Temur Xo‘jao‘g‘li, tarixchi olim:
– Hozir Toshkentda Abdulla Qodiriy uy muzeyi qurilgan. Keyin Samarqand shahrida Mahmudxo‘ja Behbudiyning uy muzeyi tashkil etilgan. Mening bobom Usmon xo‘ja Buxoro Markaziy Ijroiya komiteti (MIK) raisi bo‘lgan. Bobom 1922-yilda Turkistonni tark etishga majbur bo‘lgan. U Afg‘oniston orqali xorijga chiqib ketgan. Bobom sog‘-omon qolgan kam sonli jadidlardan hisoblanadi. Sovetlar bobomni xorijda ham taqib etib, u kishini o‘ldirishga bir necha marotaba harakat qilgan. Bobom Mustafo Cho‘qay va Ahmad Zaki Validiy bilan birgalikda Turkiyada “Turkiston”, Parijda esa “Yosh Turkiston” gazetasini chop etishni boshlagan. Ular matbuot va fikr orqali Sovet Ittifoqiga qarshi mujodala qilib, Turkiston ozodligi uchun kurashgan.
Sovetlarning ko‘plab taqiqlarga qaramay, bobom bosib chiqargan gazeta Markaziy Osiyoga olib kirilgan. Chunki 1937-yilda uzoq qarindoshim hisoblangan Fayzulla Xo‘jayev Moskvada so‘roq qilinayotganida, unga Turkiyada chiqarilayotgan “Turkiston” gazetasini saqlab, tarqatganlik aybi qo‘yilgan. Keyinchalik Fayzulla Xo‘jayev 1938-yilda otuvga hukm qilingan. Hozirgi Qatag‘on qurbonlari muzeyi joylashgan joyda bir chuqur qazib, 17 nafar kishi otib o‘ldirilgan. Qabrlari ham maʼlum emas.
Hozir jadidlarning qilgan ishlari o‘rganilib, kitoblar nashr etilmoqda. O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyevning ham jadidlarga urg‘u berishi barchaga jasorat taqdim etadi. 11–12-dekabr kunlari Toshkentda bo‘lib o‘tadigan konferensiya ham aynan prezident tashabbusi bilan bo‘lmoqda. Bugun dunyodagi barcha jadidshunoslar Toshkentga yig‘ilgan. Biz ikki kun davomida jadidlar ilgari surgan g‘oya va qilgan ishlarini muhokama qilamiz.
1991-yilda Sovet Ittifoqi parchalangach, O‘zbekistonga kelishga musharraf bo‘ldim. Men bu yerda amakivachchamni topdim. Qarangki, u kishi ham tarixchi olim ekan. Bundan tashqari, hozirgi O‘zbekiston sog‘liqni saqlash vaziri Amirullo Inoyatov mening jiyanim bo‘ladi.
Mehmet Tutuncu, tarixchi olim:
– Jadidchilik harakati shunchaki oddiy bir harakat emas. Bu harakatning boshlanishida Ismoil Gaspiralining harakatilari bor. Jadidlar Rossiyada yashagan barcha turkiy xalqlarning nega ortda qolganligini va qanday taraqqiy etishi haqida o‘ylagan. Chunki o‘sha vaqtda turk va musulmon dunyosi doim ortda qolib, mustamlakaga uchrayotgan edi. Jadidlar “bundan qanday qutulish mumkin”, degan savolni ko‘targan. Jadidchilik juda muhim harakat. Sababi, unda Islom dunyosining oyoqqa turishi uchun muhim ko‘rsatmalar mavjud.
Temur Xo‘jao‘g‘li, tarixchi olim:
– Baʼzi yoshlar jadidlar Islomga qarshi bo‘lgan deb hisoblar ekan. Lekin bu noto‘g‘ri. Misol uchun, Mahmudxo‘ja Behbudiy mufti bo‘lgan. Munavvar qori esa qori bo‘lgan. Yaʼni jadidlarning barchasi dinni qattiq ushlagan. Faqat ular Islom dinini xato tushunib, noto‘g‘ri targ‘ib qilganlarga qarshi kurashgan. O‘rta asrlarda olimlar Al-Beruniy, Al-Xorazmiy va Ibn Sino ham dinni, ham ilmni mahkam tutgan. Biroq Markaziy Osiyoda XVI asrdan keyin ilm oqsashni boshlagan va xurofotlar ko‘payib ketgan. Shuning uchun yoshlar bilishi kerakki, jadidlar Islomga qarshi bo‘lmagan, balki Islomni to‘g‘ri tushunishga harakat qilgan.
Sardor Ali suhbatlashdi.
Izoh (0)