Болалар нафақаси ва моддий ёрдам тайинлашда нималар ўзгармоқда? Мутахассис билан суҳбат

Ҳукуматнинг 2023 йил 10 ноябрдаги қарорига асосан, болалар нафақаси ва моддий ёрдам тайинлаш тартибига ўзгартириш ҳамда қўшимчалар киритилди. Қарор билан тизимда жорий ва 2024 йилда қатор янгиликлар бўлиши кутилмоқда. Пенсия жамғармаси бўлим бошлиғи Сардор Файзуллаев “Дарё”га берган интервьюсида мазкур ўзгаришларни таҳлил қилди.

“Инсон омили янада камайтирилади”

Ўзбекистонда 2021 йил 1 январдан бери болалар нафақаси ва моддий ёрдам “Ижтимоий ҳимоя ягона реестри” орқали автоматик тарзда тайинлаб келинмоқда. Ундан олдин маҳалла фуқаролар йиғинидаги (МФЙ) комиссиялар томонидан тайинланарди. Ҳозрида 16 та вазирликдан 53 турдаги маълумотлар олиниб, улар асосида нафақалар тайинланади. Тартибга биноан, фуқаролар болалар нафақаси ва моддий ёрдам учун МФЙга ариза топширади. МФЙ аризаларни Пенсия жамғармасига етказади. Жамғарма эса ҳужжатларни дастурга киритади. Яъни қарор қабул қилишда МФЙнинг ҳам, жамғарманинг ҳам роли йўқ.

Тизим такомиллашиб боргани сари жараён ҳам чуқур ўрганилмоқда. Натижада айрим фуқаролар ўзининг мол-мулки ёки автотранспорт воситасини қариндоши номига ўтказиб, кам таъминланган сифатида нафақа олаётгани аниқланган. Баъзи нафақа берилаётган оилаларнинг мол-мулк, машина, юқори иш ҳақи олаётгани ва иқтисодий ҳолати яхшилангани ҳам кузатилди. Оқибатда аҳоли орасида ижтимоий адолат бузиляпти, деган тасаввур уйғонди. Бундай ҳолатларнинг олдини олиш, жараённи янада рақамлаштириш ва инсон омилини камайтириш мақсадида ҳукуматнинг ушбу қарори қабул қилинди.

“Онлайн ариза бериш тартиби йўлга қўйилади”

Қарорга асосан, 2024 йил 1 апрелдан бошлаб “Ягона интерактив давлат хизматлари” портали орқали болалар нафақаси ва моддий ёрдам олиш учун онлайн мурожаат қилиш тартиби жорий этилади. Бунда онлайн аризани фуқаролар ёки уларнинг номидан (фуқаро розилиги билан) Ижтимоий ҳимоя миллий агентлигининг ҳудудлардаги ходимлари киритиши мумкин бўлади.

Айрим оилаларда ногиронлик ҳолати бўлиши ёки кам таъминлангани учун интернетга уланадиган телефони бўлмаслиги мумкин. Яъни ҳаммада ҳам онлайн ариза бериш имкони йўқ. Шу каби ҳолатлар учун “Инсон” ижтимоий марказининг ходимларига ўша фуқаролар номидан ариза топшириш ҳуқуқи берилмоқда.

Тизимга киритиладиган яна бир ўзгариш: 2024 йил 1 январдан бошлаб “Ижтимоий ҳимоя ягона реестри” Ижтимоий ҳимоя миллий агентлиги тасарруфига ўтади.

“Оиланинг иқтисодий ҳолати доимий ўрганилади”

Янги киритилаётган тартибга кўра, 2023 йил декабрдан болалар нафақаси ва моддий ёрдам тайинланган оиланинг иқтисодий аҳволи ҳар ойда ўрганиб борилади. Агар оиланинг иқтисодий ҳолатида яхшиланиш кузатилса, масалан, у мол-мулк, янги автомобиль харид қилгани аниқланса, дастур моддий ёрдам бериш мезонларини қайтадан автоматик ўрганади. Оила ўша мезонларга мос келмай қолган тақдирда пул бериш тўхтатилади.

Амалдаги тартибда болалар нафақаси тайинланган оиланинг иқтисодий ҳолати бир йил ичида яхшиланса-да, унга белгиланган муддат давомида пул бериш тўхтатилмас эди. Чунки бунинг ҳуқуқий асоси бўлмаган. Янги қарор билан шу асос яратилди. Энди дастур барчасини автоматик тарзда аниқлайди. Айтайлик, нафақа тайинланган фуқаро машина сотиб олса, Ички ишлар вазирлиги ахборот тизими орқали дастурга маълумот келиб тушади ва ўша оилага моддий ёрдам бериш тўхтатилади.

Яна бир ўзгариш: 2024 йил 1 мартдан “маҳалла еттилиги” томонидан болалар нафақаси ва моддий ёрдам тайинланган оилаларга чиққан ҳолда, уларнинг иқтисодий ҳолати тўғрисидаги маълумотлар ўрганилади. Яъни оиладаги мол-мулклар ҳақидаги маълумотлар йиғилади ва дастурга киритилади. 

“Маҳалла еттилиги”— маҳалла раиси, ҳоким ёрдамчиси, хотин-қизлар фаоли, ёшлар етакчиси, профилактика инспектори, солиқчи ва ижтимоий ходимдан иборат маҳаллалар билан ишлаш тизими.

Амалдаги тартибда фуқаронинг ишлаб чиқарилган санаси 7 йилдан ошмаган енгил автомобили бўлса, унга болалар нафақаси ва моддий ёрдам тайинлаш рад қилинади. Энди ўша 7 йиллик муддат 12 йилга оширилди. Агар  12 йил ичида ишлаб чиқарилган автомобиль сотиб олса, у оилага ёрдам пули тайинланмайди.

“Яна бир оворагарчилик барҳам топади”

Оилаларда кейинги фарзанд туғилиш ҳолатлари бор. Ҳозирги тартиб бўйича фуқаролар болалар нафақаси олаётган бўлса, янги фарзанд дунёга келгандан кейин МФЙга бориб, нафақани қайта ҳисоблашларини сўраб яна ёзма ариза билан мурожаат қилиши керак.

2024 йил 1 январдан бошлаб янги туғилган чақалоқ тўғрисидаги маълумотлар ФҲДЁ органининг ахборот тизимидан онлайн ва автомат тарзда олинади. Яъни фуқаролар янги фарзанди туғилгач, болалар нафақасини қайта ҳисоблаш бўйича мурожаат қилмайди. Бола туғилган санадан маълумотлар автомат равишда дастурга келади, кейинги ойнинг биринчи санасидан пул миқдори янги туғилган болага ҳам қўшилган ҳолда қайта ҳисоблаб, ошириб борилади. Бу ҳам оворагарчиликнинг олдини олади.

Руҳий касалликлар бўйича диспансер рўйхатидаги фуқаролар бор. Амалдаги тартибда шундай тоифадаги фуқаролар болалар нафақаси ёки моддий ёрдам тайинлашни сўраб мурожаат қилса, уларни ишлаш ёки ишламаслигини сўрар эдик. Янги тартиб билан шу тоифадаги фуқаролардан расмий даромадга эгалиги сўралмайди.

Болалар нафақаси ва моддий ёрдам ҳақида

Бугунги кунда Ўзбекистонда 2,2 миллиондан ортиқ кам таъминланган оилаларга болалар нафақаси ва моддий ёрдам пуллари тўланмоқда. 2023 йилда ушбу тўловлар учун давлат бюджетидан жами 12,2 триллион сўм йўналтирилади.

“Ижтимоий ҳимоя ягона реестри” орқали тайинланадиган моддий ёрдам фақатгина кам таъминлаган деб топилган оилага берилади. Болалар нафақаси тайинлашда оиланинг иқтисодий аҳволи қандай ўрганилса, моддий ёрдам тайинлаш учун ҳам худди шундай ўрганилади. Кам таъминланган оиланинг 18 ёшгача фарзандлари бўлса, унга болалар нафақаси тайинланади. Агар фуқаро якка-ёлғиз ёки ҳамма фарзандлари 18 ёшдан катта бўлса, моддий ёрдам олиш учун мурожаат қилиши мумкин.

Болалар нафақаси 12 ой, моддий ёрдам пуллари 6 ой давомида тўлаб борилади. Фуқаро болалар нафақаси олиш учун ҳар 12 ойда қайтадан ариза топширади. Бу тартибга ўзгариш киритиш кўзда тутилмаган.

Ҳозирда болалар нафақаси миқдори оилада уч ёшгача бўлган бир бола учун 325 000 сўм. Энг биринчи фарзанд уч ёшдан катта бўлса, унга 250 000 сўм тўланади. Кейинги иккинчи фарзандларга икки ҳолатда ҳам 150 000 сўмдан берилади. Кейинги фарзандларнинг ҳар бири учун 100 000 сўмдан қўшиб кетилаверади. Моддий ёрдам миқдори эса ойига 380 000 сўм.

Исломбек Умаралиев суҳбатлашди