“СССР даврида Ўзбекистон пахта республикасига айлантирилгани катта хато бўлган” — тарихчи Феруза Иззат

СССР даврида Ўзбекистонни пахта етиштирувчи республикага айлантирилгани бир қатор фожиаларга олиб келган. Бу ҳақда тарих бўйича фалсафа доктори Феруза Иззат YouTube’даги “Қурултой” лойиҳасидаги суҳбатда айтиб ўтди.

Феруза Иззат суҳбатда 1959—1983 йилларда Ўзбекистон Компартиясининг биринчи котиби бўлган Шароф Рашидов шахсияти ва сиёсий фаолиятини таҳлил қилган. Мутахассиснинг айтишича, Рашидов мамлакатни пахта республикасига айлантирилишига сабабчилардан бўлган.

“Пахта иши”нинг илдизларини Брежнев ва Рашидов орасидаги муносабатларга тақасак бўлади. 1974 йилда Ўзбекистон 5 миллион тонна пахта топшириб, “план”ни ортиғи билан бажаради. Аслида режада 1,5 миллион тонна белгиланганди. Лекин об-ҳаво жуда яхши келиб, ҳосил ортиғи билан топширилган. Кейин Брежнев (1964­—1982 йилларда СССР раҳбари – таҳр.) ўзи келган ва мукофот берган. 1976 йилда Тошкентда компартия съезди бўлган ва ўша ерда Рашидов: “Бундан бу ёғига ҳар йили 5 миллион тонна пахта берамиз, 1983 йилга чиқиб, 5,5 миллион тоннага чиқарамиз” деган пайтда Брежнев ҳам мажлисда бўлган ва Рашидовга “Ундан ҳам кўпайтиришнинг иложи йўқми? 6 миллион тонна қила олмайсизларми?” деб сўраган.

Шу билан Рашидов “ҳаракат қиламиз”, деган. Энди йўқ, деб бўлмайди-ку. Рашидов Брежнев билан яқин алоқада бўлган. У жуда яхши сиёсатчи эди. Қаерда қандай гапириш, қандай ҳаракат қилиш кераклигини жуда яхши билган. Аммо ўша пайтда ҳамманинг олдида “йўқ, бўлмайди, қила олмаймиз”, дея олмаган. Фожиа ўшандан бошланган, — деди тарихчи.

Суҳбат давомида Феруза Иззат пахтани Ўзбекистон учун фалокат деб билишини таъкидлаган.

Ўзбекистон шимолий минтақа ва пахтачиликка ихтисослашган минтақа эмас аслида. Сув ҳам кўп эмас. Мана Орол фожиаси ҳам айнан пахта етиштиришга ихтисослаштирилмаганимиз учун келиб чиқди. Пахта ҳосили об-ҳавога жуда ҳам боғлиқ. Фикримча, Ўзбекистонни пахта республикасига айлантирилгани жуда катта хато бўлган. Чунки бу кўплаб фожиаларга олиб келган. Ҳалигача Орол фожиасининг экологик таъсирини кўриб турибмиз. Рашидов ўша пайтда қаттиқ туриб, “йўқ, қила олмаймиз”, деганда балки бунақа бўлмасди, деб ўйлайман, — деди олима.

Унинг қўшимча қилишича, ўша даврда пахта “план”ини тўлдириш учун аслида йўқ ҳосилни, бор деб қўшиб ёзиш авж олган.

Схемаларни қарайдиган бўлсангиз, 5 йилнинг ичида камида 5 миллион тонна пахта қўшиб ёзилган. Яъни йўқ пахта, рўйхатга бор деб ёзилган. Рашидов пахтани қўшиб ёзишларни билмаганми, деган савол пайдо бўлади. Бунчалик катта миқдордаги қўшиб ёзишларни билмасликнинг иложи йўқ. Ҳаттоки Брежнев ҳам билган. Совуқ уруш даврлари ҳамма СССРга кўз тикиб турган пайт ҳар бир ҳужжатлар жуда яхши кузатиб турилган, — деди Феруза Иззат.

Мутахассисга кўра, Шароф Рашидов вафотидан кейин “пахта иши”, яъни пахта билан боғлиқ фош этилган жиноятларни матбуотга “пахта иши” деган умумий ном остида олиб чиқиш авж олган.

“Пахта иши” аслида битта иш эмас, жуда кўп иш. Унинг ичида жуда катта қонунбузарликлар ҳам бўлган. Менга қизиқ бўлгани, нега айнан Ўзбекистон? Бутун иттифоқ бўйича ҳақиқатан Ўзбекистон шунчалик коррупция ботқоғига ботиб кетганми, деган савол қизиқтирди. Аслида қарайдиган бўлсангиз, фақат Ўзбекистон эмас, ҳали Рашидовдан, “пахта иши”дан ҳам олдин, Брежнев даврида Озарбайжонда, Грузияда жуда катта коррупцион схемалар, можаролар бўлган”,— деди тарихчи.