1881 йил 13 март куни Санкт-Петербургдаги Екатерина каналининг бўйида портлатилган бомба император Александр II нинг ўлимига сабабчи бўлади. Ҳаёти давомида уюштирилган ўнинчи суиқасд ва ниҳоят иш берганди. Аммо секинлик билан ҳаракатга келувчи мина ҳалокатли кундан роппа-роса 20 йил олдин — шоҳ крепостнойлик ҳуқуқини бекор қилиш ҳақидаги қарорни имзолаганида ишга туширилган эди. “Дарё” “100 буюк инсон” лойиҳаси доирасида Александр II нинг ислоҳотлари, рус терроризмининг бошланиши ва императорнинг ўлдирилиши ҳақида ҳикоя қилади.

Бундан 205 йил олдин, 1818 йил 29 апрель куни княз Николай Павлович оиласида биринчи фарзанд дунёга келади. Боланинг исми бобоси шарафига қўйилган. Александр — Пётр I дан кейин Москвада дунёга келган иккинчи император эди. Унда дунёга келганидаёқ тахтга ўтириш учун улкан имконият бўлган, чунки отасининг акалари Александр I ва буюк княз Константин Павловичнинг фарзандлари йўқ эди. Йиллар ўтгач Александр II кўплаб унвонлари қаторига “Халоскор” номини ҳам қўшиб қўяди. Аслида унинг ислоҳотлари мамлакат халқи учун шунчалик аҳамиятли эдими?

19 ёшида у устозлари ҳамроҳлигида 29 та губернияга ташриф буюриб, ўз мамлакати билан танишиб чиқади. Сибирда Александр декабристлар ва сургун қилинган бошқа исёнчилар билан учрашади.

“Ортга сурадиган нарса йўқ… Ҳаммасини эплаш керак”

Александр II тахтга чиққан вақтда империя чуқур инқирозда эди. Қрим кампанияси ютқазилган, Россия ҳалиям бундан осон қутулиб қолганди. Британия Россия империясини бутунлай яксон этиш учун урушни давом эттириш тарафдори бўлган. Русларнинг бахтига бу Британиянинг иттифоқчилари хоҳиши ва имкониятларига мос эмасди. Натижада Россия Қора денгиз, Дунай ва Болтиқдаги Аланд ороллари устидан назоратни қўлдан бой берди. Мамлакатда бундай шармандаликка чидай олмаган Николай I ўз жонига қасд қилгани тўғрисида миш-мишлар тарқай бошлайди.

Уруш давлат бошқарув тизимининг йўқлигини кўрсатиб берди. Россия камситилди, унинг молиявий аҳволи бузилди. Ислоҳотлар ўтказиш зарурати юзага келди. Европа державалари орасида фақат Россиянинг конституцияси йўқ бўлиб, аҳолисининг учдан бир қисми (34,3 фоиз) крепостнойлигича қолган эди.

Ўзгаришлар мавриди, ақл ва юраклар ўзгариш талаб қиларди. Ва улар ўзини узоқ куттирмади. Шоҳ Александр II томонидан бошланган асосий ислоҳотлар рўйхати қуйидагича: крепостнойлик ҳуқуқининг бекор қилиниши (1861), молиявий ислоҳот (1863), олий таълим ислоҳоти (1863), ер ислоҳоти (1864), суд ислоҳоти (1864), цензура ислоҳоти (1865), шаҳарсозлик бошқаруви ислоҳоти (1870), ўрта таълим ислоҳоти (1871), ҳарбий ислоҳот (1874).

Аммо Россияда доим кузатилганидек, барча кутган ва умид қилган ўзгаришлар ҳеч кимга маъқул келмайди: либераллар ва консерваторлар, ўнглар ва сўллар, помешчиклар ва деҳқонлар, дворянлар ва савдогарлар, судьялар ва жиноятчилар… Натижада ислоҳотларнинг ҳеч бири охирига етказилмаган, бундан ташқари, аксилислоҳот ва репрессиялар эришилган марраларни ҳам минимумга тушириб юборган. Мамлакатда кучли халқ ҳаракати бошланади, пана-пастқамларда террорчилик ташкилотлари юзага келди, ташаббускор ва кафолат берган шахс эса бомба қурбонига айланди.

На ер ва на озодлик

1861 йил рус тарихига деҳқонлар озодлиги ва крепостнойлик ҳуқуқининг бекор қилиниши билан кирган. Аммо деҳқонларнинг реал аҳволи ислоҳотдан кейин янада ёмонлашди. Улар ўзларининг алданганликларига ишонарди: шоҳ ўз манифести билан “ҳақиқий озодлик”ни берган, помешчик ва амалдорлар эса уни алмаштириб қўйган ёки ўз манфаатлари йўлида ўзгартирган.

Қайсидир маънода ростдан ҳам шундай эди. Аввал бошидан ислоҳотларни ишлаб чиқиш билан махфий қўмита шуғулланган бўлиб, унинг таркибига йирик ер эгалари, дворян ва сарой амалдорлари кирган. Ва улар ўз манфаатини кўзламаслиги мумкин ҳам эмасди.

Шоҳ имзолаган манифестларга мувофиқ деҳқонлар шахсий эркинлик, уй ҳамда мол-мулкка эгалик қилиш ҳуқуқини қўлга киритди, аммо ўзларига берилган ерни заминдорлардан сотиб олиши керак эди. Бўлиб тўлаш муддати 6 фоизли устама билан 49 йилни ташкил этган. Шу билан бирга, деҳқон тўққиз йил давомида ер эгаси томонидан тақдим этилган ажратмани рад этишга ҳақли эмасди.

“Сотиб олинган” ерлар учун тўловлар 1906 йилда биринчи рус инқилобидан кейин тўхтатилган. Бу вақтга келиб деҳқонлар 544 миллион рубль турадиган ер учун 1 миллиард 570 миллион рубль тўлаб бўлганди.

1861 йилга ислоҳот сабаб аксарият деҳқонлар расман “крепостной” деган тамғадан қутулган ва “қарздор” дея атала бошлаган. Улар расман озод бўлса-да, амалда аҳволи олдингидан янада ёмонлашган эди.

Отиш буюрилган

Рус деҳқонлари ҳар қандай адолатсизликка қарши маънисиз ва шафқатсиз исён билан жавоб қайтарди. 1861 йилнинг ўзида 1 176 та деҳқонлар исёни қайд этилган — бу ислоҳотларга қадар бўлган олти йилдаги жами кўрсаткичлардан кўпдир. Жаҳл отига минган қишлоқ аҳлини тинчлантириш учун ҳукумат қўшин юборади.

Бош штаб департаменти фонди ва Инспекторлик департаменти ҳужжатларига кўра, ўша йилнинг мартида ҳарбийлар тўққизта губерниядаги деҳқонларни “тинчлантирган”. Апрель ойида армия 29 та губернияга, майда эса 38 тасига керак бўлган.

Биринчи қон тўкилади. 8 апрель куни Пенза губерниясининг “Черногай” қишлоғида Тарутин пиёда полкининг 10-ротаси норози кайфиятдаги бир неча маҳаллий аҳолини ҳибсга олади. Эртаси куни “Черногай” ва қўшни “Починок” қишлоқларидан 500 киши келиб, маҳбуслар ушлаб турилган кулбани қуршовга олади ва уларни озод этади. Бир кун кейин қишлоқда 2 мингга яқин деҳқон тўпланади. Паншаха ва қозиқлар билан қуролланган кучлар 10-ротага ҳужум уюштиради. Аскарлар ўт очиб, уч кишининг ўлимига сабаб бўлади…

Бу каби норозиликлар ўз навбатида яширин жамиятларни пайдо қилди ва улардан энг машҳури “Халқ иродаси” эди. 1879 йил июнь ойида Липецкда ўтказилган қурултойда “Халқ иродаси”нинг асосий вазифа — император Александр II ни жисмонан йўқ қилиш тўғрисида қарор қабул қилди. Улар золим ҳукмдорнинг ўлими барчасини ўз жойига тушириб, порлоқ келажак бошланишига ишонган.

Суиқасдлар серияси

Исёнчилар шоҳни ўлдиришга тайёргарлик кўришга жиддий киришади. Улар ханжар ва револверлардан воз кечади. Ишончсиз. Бундан олдинги учта суиқасд ҳам буни исботлаган эди.

1866 йилда университетдан ҳайдалган талаба Дмитрий Каракозов биринчи марта шоҳни отишга уринган. Атрофдагилар уни қўлга олаётган вақтда жиноятчи “Аҳмоқлар, ахир мен сизлар учун ҳаракат қиляпман-ку!”, дея бақирган. Террорчининг ҳамёнидан топилган варақда ҳам шу каби ният қайд этилганди: “Дўстим — рус эркагига фойда келтириш”. Каракозов дорга осилади. 

Орадан бир йил ўтгач Парижда поляк Антон Березовский шоҳга ўқ узади. У оломон ичида “нишон”ни аниқ мўлжалга ололмай, муваффақиятсизликка учрайди. Березовский ҳам қўлга олиниб, умрбод қамоқ жазосига ҳукм этилади.

Учинчи марта Александр II га Александр Соловёв исмли инсон ўқ узган. 1879 йил 2 апрель тонгида сайрга чиққан император револвердан ўққа тутилади. Отилган бешта ўқнинг ҳеч бири унга тегмаган. Соловёв суд қилиниб, 70 минг томошабин кўз ўнгида дорга осилади.

Бу сафар террорчилар шоҳни портлатиб юборишга жазм этади. Тасодифий қурбонларнинг аҳамияти йўқ эди. Буюк мақсад ва худкушлик барча воситаларни оқларди. Айнан ўшанда рус инқилобчилари портловчи қурилмани жаҳон террорининг қуролига айлантирди.

“Халқ иродаси” ижро қўмитаси томонидан 1879 йил ёзда Қримдан пойтахтга қайтаётган императорни оиласи билан портлатиб юбориш қарори қабул қилинади. Одессадан 14 километр узоқликдаги темирйўлга мина қўйилади, аммо шоҳ ўтирган поезд ўз йўналишини ўзгартирган эди.

Кейинги сафар ҳаракат аъзоси Андрей Желябов “Александровский” яқинига мина ўрнатилади. Ўз режасини амалга ошириш учун у темирйўл бўйидан кончилик заводини қураман дея ер сотиб олади. Афтидан, у вақтда ташкилот пулни қизғонмаган. Император ўтирган поезд ўтиб кетади, бироқ мина портламайди.

Портлатишга бўлган уринишларнинг учинчисида мина Москва вилоятидаги темирйўлга ўрнатилади. Бу сафар тезкор гуруҳга Санкт-Петербург собиқ губернаторининг қизи, аслзода дворян 26 ёшли Софя Peroвская бошчилик қилади. Аввалига юклар ортилган таркиб ўтиб кетиши, ярим соатдан кейин эса шоҳ ўтирган поезд ҳаракат қилиши керак эди. Аммо Харьковда юк паровозларидан бири бузилиб қолади ва шоҳ ўтирган поезд биринчи ҳаракатланади. Террорчилар бундан бехабар эди — улар шоҳни ўтказиб юбориб, иккинчи таркибнинг тўртинчи вагони келган вақтда минани портлатиб юборади.

Тасодиф сабаб ҳеч ким жароҳат олмайди. Аммо террорчилар ўлишдан қўрқмас, қуролланишида бомбалар бор экан, қурбонлар бўлиши табиий эди. Шу боисдан кейинги суиқасд энг даҳшатлисига айланади.

Степан Халтурин ўзлаштириши пастлиги туфайли семинариядан четлаштирилган ва Америкага яшаш учун кетишга қарор қилган эди. Аммо йўлда унинг паспортини ўғирлаб кетишади. Тўғри келган оғир меҳнат билан кун кечирган Халтурин “Халқ иродаси” вакиллари билан танишиб қолиб, тез орада инқилобий агитация ишларида муваффақият қозонади.

1879 йил сентябрда Халтурин ўз партиясининг топшириғига биноан сохта ҳужжатлар билан Қишки саройга дурадгор бўлиб ишга жойлашади. Кейинги йилнинг февраль ойига қадар у император саройи ертўласига 32 килограммга яқин портловчи моддани секин-аста олиб киришга муваффақ бўлади.

Бомба ўт олдирувчи ип ёрдамида ишга туширилди. Халтурин яшаган Қишки сарой ертўласи устида соқчихона, унинг устида — иккинчи қаватдаги ошхонада эса Александр II одатда тушлик қиларди. 1880 йил 17 февраль куни тушликка Мария Александрованинг укаси шаҳзода Гессенский келиши керак эди. Шаҳзоданинг поезди ярим соатга кечиккани нафақат унинг, балки бутун императорлик оиласи аъзоларининг ҳаётини сақлаб қолади.

Император ошхонадан узоқда жойлашган Кичик Фелдмаршал залида шаҳзодани кутиб олган вақтда портлаш юз беради. Динамит кучи ертўла ва биринчи қават орасини бузиб юборади. Тепадаги қаватнинг пол қисми эса қулаб тушади. Болохонадаги ҳеч кимга шикаст етмаган, аммо портлаш кучи полни кўтариб юборган, кўплаб деразалар ойналари синган.

Шундай қилиб, Қишки саройдаги портлаш террорчиларга кутилган натижани келтирмайди — Александр II жароҳат олмаган, унинг ўрнига 11 аскар ҳалок бўлганди. Портлашдан кейин Халтурин Москвага йўл олади. 1881 йил 1 март куни “Халқ иродаси” ижро қўмитаси аъзолигига сайланади. Бир йилдан кейин Халтурин Одессада прокурор Стрелниковнинг ўлдирилишида иштирок этади. Унинг шериги бўлган Желваков пистолет билан Стрелниковни яралайди, извошчи кийимидаги Халтурин эса унинг яширинишга ёрдам бера олмайди. Натижада уларнинг иккиси ҳам ўтиб кетаётган фуқаролар томонидан ушланади.

Желваков ва Халтурин ўзларини бошқа одамлар дея таништирган ва Александр II нинг буйруғи билан ҳарбий-дала судига топширилган — 22 март куни эса дорга осилади.

Шоҳни ўлдиришга уринишларнинг кейингиси 1880 йил августда амалга оширилади. Санкт-Петербургдаги император ҳаракатланиши керак бўлган Тош кўприк остига 112 килограмм динамит ўрнатилади. Шоҳ кўприк устидан ўтаётганида Макар Тетерка бомбани ишга тушириши керак эди. Аммо террорчининг соати бўлмагани сабаб у ухлаб қолади. Портловчи моддалар эса Грибоедов каналига ташлаб юборилган ва қўлга олинганлардан бири бир йилдан кейин бу ҳақида айтмагунга қадар у сув остида ётган.

Муваффақиятли суиқасд

1881 йил 13 март куни Александр II етти отлиқ казак ва икки полициячи ҳамроҳлигида қироллик каретасида ҳаракатланар эди. Император каретаси қирғоқ бўйига етганида террорчилардан бири каналнинг қарама-қарши тарафидан рўмолчасини силкитиб сигнал беради. Тахта заводи бошқарувчисининг ўғли, 19 ёшли талаба Рисаков портловчи бомбани улоқтиради. Карета ҳаракатланишни давом эттиради ва бомба унинг остида портлайди — араванинг орқа деворига зарар етади, конвой казак ҳалок бўлади.

Рисаков қочишга уринади, бироқ уни қўлга олишади. Ҳеч қандай жароҳат етмаган Александр II каретадан чиққан, полиция бошлиғи Дворжиский югуриб келиб, террорчи қўлга олингани тўғрисида ҳисобот беради. Император ярадорларни кўздан кечиради, шундан кейин Рисаков томон йўл олади. Соқчилар саросимада эди.

Майда поляк дворянининг ўғли Игнатий Гриневиский совуққонлик билан император яқинроқ келишини кутади ва сочиққа ўралган бомбани ўзи ва унинг ўртасига отади — шу орқали у тарихдаги биринчи худкушга айланади.

Александр II нинг бир оёғи пачоқланиб кетади, иккинчисининг тиззасидан пасти узилади. Шоҳ зудлик билан саройга олиб борилади, бироқ кўп қон йўқотиш оқибатида у вафот этади.

Александр II замондошлари хотирасида буюк ислоҳотлар ташаббускори сифатида сақланиб қолади. У узоқ асрлик рус ҳаётини тубдан ўзгартиришга уринган. Айрим танқидчиларнинг фикрича, ислоҳотлар учун унга шахсий қобилият ва қатъият етишмаган.

Шунингдек, у ташқи сиёсатда ҳам жиддий омадсизликларга учраган. 1867 йилда у америкаликларга ўша даврлар учун ҳам кулгили бўлган нархга Аляскани сотиб юборади. Орадан 30 йил ўтгач, у ердан олтиннинг бой конлари топилади.