Юзга тушган чандиқ, қулдорларга қарши кураш ва театрда отиб кетилган президент — Линкольн. Халқ орасида энг машҳур АҚШ президенти тақдири

Авраам Линкольн шубҳасиз Америка тарихидаги энг машҳур президентлардан бири ҳисобланади. Оддий фермерлар оиласида туғилиб, муваффақиятли юристга айланган ушбу шахс мамлакат тақдирининг энг муҳим босқичида президентга айланган. Қулдорликни бекор қилишдаги жонбозлиги ва Фуқаролик урушидаги ғалабаси уни абадий тарихга муҳрлади. “Дарё” “100 буюк инсон” лойиҳаси доирасида унинг машаққатли ҳаёт йўли ҳақида ҳикоя қилади.

Оғир болалик

Авраам Линкольн 1809 йилда Кентукки штатининг Гардин округида дунёга келган. Унинг оиласи XVII аср бошларида Шимолий Америкага кўчиб келган инглиз пуританларидан (диний-сиёсий ҳаракат қатнашчилари) эди. Линкольннинг ота-онаси қашшоқ ва савдосиз бўлсада, ўз фарзандлари яхши таълим олишини жуда истаган. Шу боисдан ҳам Авраам 8 ёшида кичик хусусий мактабга қатнашни бошлайди.

Мактабга элтувчи йўл плантация орқали ўтар ва Линкольн тез орада у ерда ишлайдиган қора танлилардан бири билан дўстлашиб қолади. Бундан хабар топган плантация эгаси йигитчага ўз ерлари чегарасини кесиб ўтишни тақиқлаб қўяди. Бироқ бу Авраам учун белгиланган манзилга етиб боришнинг ягона йўли эди, натижада у мактабни ўзгартиришга мажбур бўлади. Бадавлат плантатор Линкольнларни шу қадар ёмон кўриб қоладики, уларни мунтазам ҳақоратлаб, таҳқирлай бошлайди ва охир-оқибат улар ўз уйларидан кўчиб кетади.

Таълим олиш орзуси

Индианага кўчиб келган Линкольнлар барча америкалик пионерлар каби янги ерда дарахт кесиб, уй қуришга ва ер чопишга киришади. Авраам кўплаб юмушларда ота-онасига кўмаклашган. Аввалига у қорамолларни боққан, овчилик қилган. Йигитча ўқишни жуда истар ва ишдан бўш бўлган вақтида ҳар бир дақиқани китоб ўқишга сарфларди.

Линкольннинг онаси ўша вақтларда кенг тарқалган безгак сабаб оламдан ўтади, Авраамнинг зиммасига эса янада кўпроқ ишлар юкланади. Ота тез орада иккинчи бор оила қуради. Ўгай она мактаб кўргани боис ўсмирнинг кўплаб саволларга жавоб бериб келган. Улар тезда чиқишиб кетади ва Авраам уни “она” деб ҳам атай бошлайди.

Оиланинг уйи яқинида мактаб қурилгач, ўғай она фарзандини у ерга жойлаштиришга қарор қилади. Бироқ бу сафар ҳам турли қийинчиликлар пайдо бўлади: мактаб очилиши билан ёпилади ва орадан 4 йил ўтгачгина қайта иш бошлайди. Бу вақт давомида эса Авраам мустақил таълим олиш билан шуғулланган.

Ўсмирлик ёшида Линкольн ўзида омма олдида чиқиш қилиш қобилияти борлигини сезиб қолади. У яхшигина ҳазил ҳиссига ва хотирага эга эди, шу сабабдан турли нутқлар билан атрофига кўплаб одамларни тўплай оларди.

Чандиқ юз

Ёш Линкольн бақувват ва иродали бўлиб, ҳар қандай жисмоний меҳнатни зиммасига олиб кетаверарди. Бир сафар йигитча қўлбола сол ясаб, отаси билан ўзлари етиштирган полиз маҳсулотларини сотишга ташиган. Линкольнларнинг бундай муваффақиятидан хабар топган Жентри фамилияли бадавлат ер эгаси ўзи учун ҳам озиқ-овқат юкларини етказиб беришни сўрайди. Юкларни ташиш вақтида ота-бола қора танлилар ҳужумига учраган. Улар билан тўқнашувда Авраам юзидан жиддий жароҳат олади ва ундан қолган чандиқ бутун умри давомида сақланиб қолган.

21 ёшида Линкольн оиласи билан Иллинойсга кўчиб ўтади. Ёш Авраам жуда дағал йигит бўлсада, эҳтиёткорлик, ҳалоллик ва хайрихоҳлиги туфайли ҳамма жойда атрофидагилар меҳрини қозонарди. Линкольн ишлаган савдо растаси мижозлари унга “ҳалол Эб” лақабини беришган. Бу ерда ишлаб юрган вақтида у қора танли ишчилар қаттиқ калтакланишига гувоҳ бўлади ва бу қулдорликка қарши бўлажак курашчининг хотирасига абадий муҳрланади.

Сиёсий карьерасининг бошланиши

Кўп ўтмай ўзини “Қора лочин” деб атовчи маҳаллий ҳиндулар сардори Иллинойснинг оқ танли аҳолисига қарши уруш эълон қилади. Аммо икки томон ҳеч бир-бири билан тўқнаш келмайди: америкаликлар бир неча ой давомида ўз рақибларини қувиб етишга уринади, бироқ ҳаракатларнинг барчаси муваффақиятсизлик билан тугайди. Урушда Линкольн битта ротага бошчилик қилган ва таъқиблар тугагач, уйига қайтади ҳамда дўстларининг тавсияси билан Иллинойс қонунчилик йиғини сайловларида иштирок этишга қарор қилади. Линкольн сайловолди кампанияси вақтида ўзининг сиёсий позициясини ҳаддан ортиқ очиқ баён этгани учун ютқазиб қўяди.

Сайловлардан кейин у яна ишга шўнғиб кетади, аммо савдони йўлга қўйиш борасида ҳам омади чопмайди ва унинг ҳатто кундалик озиқ-овқат учун ҳам пули қолмайди. 1834 йилда Линкольн яна бир бор сайловларда иштирок этиб, Демократлар партияси номидан штат қонунчилик йиғини аъзосига айланади. Мазкур ғалабадан кейин у ўз ҳаётини жамият манфаатларига хизмат қилишга бағишлашга аҳд қилади. Қонунчилик йиғини аъзоси, адвокат Жон Стюартнинг таъсири остида Линкольн ўзини адвокатура соҳасида ҳам синаб кўради. Адвокат дипломини қўлга киритиши билан у Стюартнинг шеригига айланади. Бу вақтда Линкольн мамлакатдаги қулдорлик тузумига қарши очиқ-ойдин фикр билдира бошлаган эди, аммо Иллинойс қулдорликка рухсат берилган штат бўлгани боис бундай норозилик чиқишларни кам сонли одамлар қўллаб-қувватлаган.

Қулдорликка қарши кураш

Линкольн 8 йил давомида штат қонунчилик йиғинида ишлайди ва бу давр мобайнида параллел равишда адвокатлик фаолияти билан шуғулланади. Ўтган йиллар ичида ҳалол адвокат ва сиёсатчи сифатида унинг обрўси ошиб кетади. 1842 йилда Линкольн оила қуради ва бирмунча вақтга сиёсатдан узоқлашади, уч йилдан кейин эса Конгресс сайловларида ғалаба қозониб, Вакиллар палатаси аъзоси мажбуриятларини бажаришга киришади.

Линкольн Мексикага қарши урушга фаол қаршилик кўрсатиб келган ва Техас қўшиб олинганидан кейин у бутунлай қулдорлар қўлига ўтиб кетишидан хавфсираган. Шунингдек, у қочоқ қулларни ўз эгаларига қайтариш назарда тутувчи Канзас—Небраска қонунига қарши чиққан. Плантаторлар ушбу қонундан фойдаланган ҳолда Шимолда яшовчи қора танлиларни қулликка маҳкум этишда фойдаланган. Натижада бутун АҚШ ҳудуди бўйлаб қулдорлик жамиятининг тарқалиш хавфи юзага келади, бу эса ўз навбатида Шимолдаги саноатчилар ҳамда Жанубидаги плантаторлар ўртасида тўқнашувларни пайдо қилади. Линкольннинг сўзларига кўра, мамлакат ўша йиллари “адоват ҳукмрон бўлган уйга” ўхшаб қолган.

Линкольннинг муросасиз аболиционистик қарашлари шимолий штатларнинг кўплаб аҳолиси томонидан қўллаб-қувватланди. 1856 йилда у вице-президент лавозими учун сайловларда иштирок этишга қарор қилади, бироқ ютқазади. Республикачилар партиясига аъзо бўлгач эса сиёсатчи Сенат сайловларида биринчи ўринни эгаллайди. Аммо якунда сайланган сенаторлар сони регламентдан ошиб кетгани маълум бўлади, шу туфайли қайта овозлар ҳисоблашдан кейин Линкольн мазкур лавозимга тайинланмайди. У бутун мамлакат бўйлаб сафарлар уюштириб, сиёсий маърузалар ўқийди ва одамларни қулликни бекор қилишга чақиради.

Фуқаролик уруши

1860 йилда Линкольн президент этиб сайланди. Мазкур воқеани Жанубдаги қулдорлар аболисионистларга қарши бошланадиган уруш сигнали сифатида қабул қилади. Жанубий штатлар бирин-кетин Иттифоқ таркибидан чиқа бошлайди ва уларнинг 7 таси Америка Конфедератив Штатлари номи остида ўз ҳукуматига асос солади. Бу вақтга келиб Жануб урушга қаттиқ тайёргарлик кўрар, Шимолдаги аксар аҳоли эса қон тўкилишлардан қочишга интилар эди. Линкольн охирги дақиқаларга қадар жанубликларни ўз юртдошларига қарши уруш бошламасликка чақиради. Бироқ унинг барча урунишлари бесамар кетади. 1861 йил 12 апрель куни жанубликлар Жанубий Каролинадаги Самтер фортига ҳужум бошлаб, Фуқаролик урушини бошлаб беради. Президентнинг қаршилик кўрсатиш кучларига қўшилиш ҳақидаги чақириғига 75 мингдан ортиқ киши жавоб беради.

Линкольн ушбу урушни барча америкаликлар учун энг катта қайғу дея ҳисобланган ва унинг асосий сабаби — қулдорликни бекор қилиш орқали жангларни тўхтатишга янада киришган. 1862 йилда Шимолнинг қўли баланд келган вақтда президент ўз прокламацияси (ташвиқот варақаси) билан жанубликларни агарда улар таслим бўлмаса, Конфедерация ҳудудидаги барча қуллар озод этилишидан огоҳлантиради. Қулдорлар Линкольн талабини бажармайди ва 4 миллиондан ортиқ қора танли аҳоли озодликка эришиб, Шимол қуролли кучлари хизматига келиб қўшилади.

1863 йилнинг биринчи ярмида шимолликлар қатор мағлубиятларга учрайди, аммо Gettисерг яқинида конфератлар қақшаткич зарбага учрагач, ҳарбий устунлик Иттифоқ кучлари томонида экани маълум бўлади. 1864 йилда Линкольннинг биринчи президентлик муддати якунланади, бироқ у “кечув вақтида оти алмаштириш тўғри эмас”, деган мақолга риоя қилган ҳолда сайловларни кейинроққа сурдиртиради. Линкольн 1865 йилда қайта сайланади.

Энг машҳур президент

Линкольндан олдин ҳеч бир Америка президенти у каби машҳурликка эришмаган. Бунинг сабаби унинг нутқлари энг оддий тингловчига ҳам тушунарли эди. Линкольн чиқишлари давомида турли қизиқарли ва ибратли воқеаларни сўзлаб берар, кўплаб латифа ва мақолларни ишлатарди. Зукколиги унга Штатлардаги энг билимдон инсон обрўсини олиб келган. Халқ орасида машҳурлик ва ҳокимият уни реал ҳаётдан узоқлаштириб қўймаган. У фавқулодда меҳрибон ва кўнгилчан инсон бўлиб, одамларга ёрдам беришни яхши кўрарди. Бир сафар у қалин ўтинни ёра олмаётган ўтинчининг олдидан бефарқ ўтиб кета олмай, унга кўмаклашиб юборган ҳам.

Шу билан бирга, Линкольннинг ёнидагилар нима учун у асосий вақтини оддий аҳоли билан мулоқотга сарфлашини, президентлик қабулига келган инсонларнинг мурожаатларини соатлаб тинглаб ўтиришини тушунмаган.

Конфедератлар қасоси

1865 йил апрелда Линкольн Ричмондга келади ва собиқ қуллар уни улкан миннатдорчилик билан кутиб олади. Тез орада конфедератларнинг қўлга олинган президенти Жефферсон Дэвис қочиб кетгани маълум бўлади. Шунга қарамай, Линкольн уни қидиришга киришмайди: у Шимол ва Жануб ўртасидаги урушга барҳам беришни жуда истаган ва ҳукуматдан собиқ қулдорларга нисбатан юмшоқроқ муносабатда бўлишни сўраган. Ғолибларнинг ҳамкорликни йўлга қўйишга уринишларига қарамай, кўплаб жанубликлар ўзларининг олдинги имтиёзларидан маҳрум бўлганликларини ҳазм қила олмаган ва радикал қул эгалари доираларида халоскор президентдан қасос олиш режаси пайдо бўлади.

Ўша йилнинг 14 апрелида, Самтер форти қулаган кунда Линкольн Вашингтондаги Ford театрига спектакл томоша қилиш учун йўл олади. Томоша бошлангач, профессионал актёр ва қулдорликнинг ашаддий тарафдори бўлган Жон Уилкс Бут президент ўтирган ложага чиқиб, Линкольннинг бошига ўқ узади. Омманинг саросимага тушганидан фойдаланиб, мерган саҳнага сакраб чиқади ва “Золимлар шундай ҳалок бўлади, Жануб қасос олди!”, дея бақиради. Суиқасд пухта режалаштирилган эди, шу боисдан Бут жиноят жойидан яширинишга муваффақ бўлади. Линкольн олган жароҳати оқибатида эртаси куни вафот этади.

Бут бир неча кундан кейин Жанубий Мериленддаги яшириниб ётган фермасидан топилади. Таслим бўлиш талабини рад этганидан сўнг, у отиб ташланган, шериклари эса ҳибсга олинган. Охир-оқибат қотилга шерик бўлган тўрт фуқаро дорга осилади. Суриштирув якунида жанубликлар аввал бошида Шимолнинг қатор юқори мартабали сиёсатчиларга суиқасдлар уюштиришни режалаштиргани маълум бўлади. Аммо фитначилар ўртасидаги келишмовчилик сабаб режа амалга ошмай қолганди.