“Дарё” мухбири Баҳодир Абдуллаев иқтисодчи Юлий Юсупов билан ЕТТБ йиғилиши, иқтисодиётдаги давлат улуши, сунъий тўсиқлар ва ўйин қоидалари ҳақида интервью уюштирди.
Европа тикланиш ва тараққиёт банкининг Ўзбекистондаги роли қандай?
ЕТТБ нотижорат ташкилот бўлиб, ривожланиш банки ҳисобланади. Унинг ташкилотчилари — давлатлар. Улар банк олдига фойда кўриш мақсадини қўймайди. Албатта, банк ўз фаолиятидан фойда кўради, лекин бу ривожланиш учун, бу пулларни кейинчалик инвестиция қилиш имконияти бўлиши учун керак.
Банкнинг асосий вазифаси Ўзбекистонга ўхшаган мамлакатлар ривожланишида ёрдам бериш ҳисобланади. ЕТТБ кучли равишда хусусий секторни ривожлантиришга йўналган. У асосан кредитлар бериш, консалтинг хизматлари кўрсатиш орқали хусусий секторни қўллаб-қувватлайди.
Мен ЕТТБ билан эксперт сифатида 2008 йилдан буён ҳамкорлик қилиб келаман. Банкнинг 40 дан ортиқ лойиҳаларида иштирок этганман. Бу лойиҳалар бутун Марказий Осиё бўйлаб амалга оширилган. Банк келажаги бор, муваффақиятли, ривожланаётган, ташқи бозорларга чиқиш ёки Ўзбекистоннинг ўзида кенгайиш имконият бор корхоналар билан ишлайди, уларга кредитлар беради, консультантларни жалб қилади. Шунингдек, компания менежментини бошқа мамлакатларга тажриба олиш учун жўнатади. Банк минтақа мамлакатлари, шу жумладан, Ўзбекистон ривожланишига ўз ҳиссасини қўшади.
Россиялик иқтисодчи Сергей Гуриев ЕТТБ йиллик йиғилишининг ўзи иштирок этган сессиясида Ўзбекистон ташқи савдосидаги қарамлик ҳақида гапириб, ташқи савдода географик омилнинг аҳамияти юқори эканини таъкидлади. Лекин кўплаб бозорлардан узоқда эканимиз ва шу туфайли логистика ҳаражатлари юқори эканига қарамай, бизда савдо тўсиқлари, шу жумладан, божлар ҳам мавжуд. Нега бундай деб ўйлайсиз?
Сиз жуда ҳам тўғри айтяпсиз, савдо география билан боғлиқ. Биз денгизлардан узоқда жойлашганмиз. Биз, мисол учун, Американи қўя турайлик, Европа бозорларидан ҳам узоқда жойлашганмиз. Лекин шундай географик муаммоларимиз борлигига қарамай, биз ўзимиз ҳам муаммолар яратамиз. География билан омадимиз келмаганига яраша, тўсиқларни олиб ташлашимиз керак.
Лекин биз сунъий тўсиқларни олиб ташлаш ўрнига, кўпинча янгиларини яратамиз. Лекин адолатли бўлиши учун айтиб ўтиш керакки, ўтган йиллар давомида бир қатор тўсиқлар олиб ташланди. 5 йил олдин, масалан, анча кўп тўсиқлар бор эди. Биргина конвертация бунга мисол бўла олади, валюта конвертациясисиз қандай қилиб савдо қилиш мумкин ахир? Кўплаб тўсиқларни олиб ташладик, пасайтирдик, лекин баъзилари ҳали ҳам мавжуд.
Тўсиқларни камайтиришда бизга қайсидир маънода пандемия ҳам ёрдам берди. Пандемиягача кўплаб товарларга, шу жумладан, истеъмол товарларига етарлича юқори бож тўловлари мавжуд эди. Пандемия даврида уларни олиб ташлашди. Бу божлар вақтинча олиб ташланганди ва ҳозиргача ўша вақтинчалик муддатни узайтириб келишмоқда. Шунинг учун қайсидир маънода бизга ўзимиз истамасак ҳам пандемия ёрдам қилди, божларни олиб ташлашга мажбурлади.
Биз ўзимиз муаммо яратишимиз бўйича бошқа мисоллар ҳақида гаплашсак. Масалан, бизнинг энг катта савдо ҳамкоримиз бу Россия. Лекин бизнинг Россия билан савдо муносабатларимиз сезиларли даражада сунъий. Чунки, бизда Россия билан бож тўловлари йўқ. Лекин Туркия, Хитой ёки МДҲ эркин савдо ҳудудига кирмайдиган бошқа мамлакатлар билан бож тўловлари етарлича юқори. Натижада эса, Россиядан импорт қилиш фойдалироқ бўлиб қоляпти.
Яъни, биз савдомизни диверсификация қилиш учун ўзимиз тўсиқлар ўрнатдик, оқибатда эса Россияга боғланиб қолдик. Ва қачонки Россияда муаммолар юзага келса, бизда ҳам муаммолар пайдо бўлади.
Демак, тарифларни вақтинча эмас, бутунлай пасайтириш керакми?
Тарифларни минималлаштириш керак. Биласизми? Бизда тўсиқлар одатда қандай яратилади? Бизда амалдорлар ҳалигача ким ва қанча ишлаб чиқариши кераклигини бозор ўрнига биз ҳал қилишимиз керак деб ҳисоблайди. Улар биз мана бу ишлаб чиқаришга ёрдам берамиз, имтиёзлар берамиз, солиқлардан озод қиламиз, арзон кредитлар берамиз дейишади.
Улар, дейлик, иккита шакар заводи очишга ёрдам берамиз, шакарни ўзимиз ишлаб чиқарамиз дейишди. Заводларни очишди, имтиёзлар, қандайдир молиявий манбалар беришди, кейин эса улар рақобатбардош эмаслиги маълум бўлди. Энди нима қилиш керак? Пул сарфлаб қўйилгани учун унга ачинишади ва келинглар рақобатдан ҳимоя қиламиз дейишади. Яъни бу муаммони ўзлари яратишган бўлишади. Кейин эса энди нима қиламиз дейишади.
Машина ишлаб чиқаришда ҳам ҳудди шундай вазият. Бизда 90 йилларда, машина ишлаб чиқариш бошланганда бож тўловларини кўтаришди ва 3 йил, 3 йилдан кейин тарифларни туширамиз дейишди. Орадан неча йил ўтди? Бу муаммо ҳалигача мавжуд. Энди бизга божларни туширолмаймиз, агар туширсак, бизнинг “автопром” рақобатбардош бўлмай қолади ва одамлар ишсиз қолади дейишяпти.
Биринчидан, биз агар божлар олиб ташланса, одамлар ишсиз қоладими ёки завод рақобатбардош бўлмай қоладими билмаймиз. Чунки, бизнинг “автопром” бирон кун ҳам рақобат шаротида яшаб кўрмаган. Биз унга ўзини синаб кўриш учун биронта имконият бермаганмиз. Ҳеч ким буни билмайди. Энг асосийси, ўзлари сунъий бир структура яратишди ва эндиликда сунъий йўл билан уни қўллаб-қувватлашмоқда.
Бугунги йиғилишда давлат корхоналарини хусусийлаштириш ҳақида жуда ҳам кўп гап бормоқда. Тушунишим бўйича, Ўзбекистон иқтисодиётида давлатнинг улуши жуда ҳам юқори. Шундан келиб чиқсак, давлат корхоналарини хусусийлаштириш ва умуман иқтисодиётда давлат улушини камайтириш нима учун муҳим?
Бизда ялпи ички маҳсулотнинг ярмидан кўпи давлат секторида ишлаб чиқарилади. Бизда жуда ҳам кўп давлат корхоналари бор. Бизда тижорат банклари активларининг 80 фоизи давлат банкларига тегишли. Масалан, Американи олсангиз у ерда биронта ҳам давлат корхонаси йўқ. Бизда эса давлат корхоналари ҳукмронлик қилади.
Бу нима учун ёмон? Чунки, давлат — ёмон менежер. Давлатнинг шуғулланиши лозим бўлган ўз вазифалари бор. Жуда ҳам кўп муҳим ишлар бор. Бозор иқтисодиётида товар ва хизматлар ишлаб чиқариш билан давлат шуғулланмайди, бу бозорнинг иши. Бу иш билан давлат корхонаси шуғулланса, товар сифатли бўлиши, ортиқча ҳаражатлар камайиши учун ўтириб ўйлайдиган ҳақиқий хўжайин бўлмайди. Амалдорларга бунинг нима кераги бор? Улар фойда олмайди-ку.
Тадбиркор эса, ўтириб, харажатларни камайтириш йўлини топса фойдаси ошади. Амалдорларда нима ошади? Бунинг устига, бундай корхоналарда коррупция учун имкониятлар катта бўлади. Чунки, юқорида айтилганидек, корхонанинг эгаси бўлмайди. Давлат корхонасининг яна бир ёмон томони, қачонки у мавжуд бўлса, биз гаплашганимиздек давлат уни ҳимоя қилишга ҳаракат қилади. Турли тўсиқлар яратади, корхона эса рақобатлашмайди ва табиийки, самарали бўла олмайди.
Шу сабабдан, яқин йилларда бизнинг олдимизда турган асосий вазифалардан бири бу ёппасига хусусийлаштириш ҳисобланади. Биз давлатнинг 50 фоизлик улушини ҳеч бўлмаганда 25 фоизга камайтиришимиз керак. Бу жуда муҳим масала. Сабаби, бусиз ҳаракатланишнинг иложи бўлмайди.
Бу орқали ялпи ички маҳсулот ўсиши суратини тезлаштириш мумкинми?
Албатта, чунки хусусий сектор самаралироқ. Бунинг устига, аввалроқ таъкидлаганимдек, иқтисодиётда давлат улуши юқори бўлса, у рақобатни йўқ қилади. Шунинг учун ҳам, хусусийлаштириш орқали биз бирданига иккита механизм: шахсий манфаатлар ва рақобатни ишга туширамиз.
Шу сабабли ЕТТБ ҳам хусусийлаштириш жараёнини асосий мақсадлардан бири қилиб белгилаб олганми?
Албатта, барча ақлли халқаро ташкилотлар, иқтисодчилар хусусийлаштиришни қўллаб-қувватлайди. Давлат бозорда шунча катта ўрин эгаллайдиган ерда бунинг тескарисини тасаввур қилиш ҳам қийин.
Масалан, Германияда шундай принцип бор: давлат корхонасини хусусийлаштириш ҳақида гап кетганда улар корхонани хусусийлаштириш керак эмаслиги исботлаб беришни сўрашади. Агар исботлашнинг имкони бўлмаса, корхона хусусийлаштирилади. Бизда эса тескариси, корхонани хусусийлаштириш кераклигини исботлаб бер дейишади.
Тўғри тушунган бўлсам, ЕТТБ вазиятни қуйидагича баҳолаяпти: кам таъминанган инсонларнинг молиявий ҳолатини яхшилаш керак, бунинг учун бозорга асосланган, рақобатбардош иқтисодиёт қуриш керак, бунинг учун эса давлатнинг иқтисодиётдаги улушини камайтириш керак. Шундайми?
Тўппа-тўғри. Гуриев сессияда тўғри таъкидлаб ўтди. Ўзи бу умуман фақат Гуриевнинг эмас, барча иқтисодчиларнинг фикри. Камбағаликка қарши курашишдаги энг асосий восита бу иқтисодий ўсиш. Агар ўсиш бўлмаса, сиз даромадларни қайта тақсимлашингиз мумкин, лекин умумий камбағаликни камайтира олмайсиз. Тўғри, иқтисодий ўсишнинг ўзи етарли эмас. Чунки, иқтисодиёт жуда тез ўсиши, лекин барча даромадлар кичик гуруҳ ўртасида тақсимланиши ҳам мумкин. Яъни, тақсимот ҳам аҳамиятга эга. Лекин иқтисодий ўсишсиз сиз аниқ камбағалликни енга олмайсиз.
Ўсиш бўлиши учун эса хусусий мулк, рақобат ва аниқ ўйин қоидалари бўлиши керак. Аслида, давлатнинг биринчи рақамли вазифаси ҳам айнан шу — нормал ўйин қоидаларини яратиш. Бу қоидалар бўйича эса ҳеч қандай имтиёз олувчи “севимлилар” бўлмаслиги, кучли рақобат бўлиши, бозорда барча учун бир хил имкониятлар бўлиши керак. Шунда бозор қонунлари нормал ишлай бошлайди, бу эса самарадорликни ошириб, иқтисодиёт ўсишига олиб келади.
Изоҳ (0)