ЖСТга аъзо бўлишнинг Ўзбекистон ва бошқа мамлакатлар иқтисодиётига таъсири қандай?

Жаҳон савдо ташкилотига (ЖСТ) аъзо бўлишнинг мамлакатлар иқтисодиётига таъсири таҳлил қилинди. Бу ҳақда Макроиқтисодий ва ҳудудий тадқиқотлар институти хабар берди.

Бунда ЖСТга 1990 йилдан кейин аъзо бўлган 15 та ривожланаётган мамлакатлар — Альбания, Баҳрайн, Бангладеш, Камерун, Грузия, Гондурас, Иордания, Қозоғистон, Қирғизистон, Мўғулистон, Непал, Россия, Шри Ланка, Туркия ва Вануатунинг макроиқтисодий кўрсаткичларидаги ўзгаришлар ўрганилди. 

Улар — экспорт ўсиши, импорт ўсиши, ЯИМ ўсиши, аҳоли жон бошига ЯИМ ўсиши, инфляция даражаси, ишсизлик даражаси, тўғридан-тўғри хорижий инвестициянинг (ТTXИ) ЯИМдаги улуши ва қайта ишлаш саноатининг ЯИМдаги улуши.

Дастлабки таҳлил натижаларига кўра, юқоридаги кўрсаткичлар кесимида аъзоликдан олдинги 5 йиллик ва аъзо бўлгандан кейинги 10 йиллик муддат ўртачалари солиштирилганда 15 та мамлакатдан 12 тасида экспорт ва 10 тасида ЯИМ кўрсаткичи ўсиш суръати тезлашиши кузатилгани аниқланди.

Уларнинг 12 тасида инфляция секинлашган ва 10 тасида ТХХИ кўлами ошган. Жумладан, Бангладеш, Гондурас, Туркия ва Камерунда кўпчилик йўналишлар бўйича ижобий натижа кузатилган.

Шу билан бирга, салбий тенденция ҳисобланган ишсизлик даражасидаги ўсиш 15 та давлатдан 10 тасида юз берган. Масалан, Бангладешда ишсизлик 2,3 фоиздан 3,5 фоизга, Гондурас 3,4 фоиздан 4,4 фоизга, Қирғизистонда 6,8 фоиздан 8,7 фоизга ошган. 

Бундан ташқати, бу мамлакатларнинг 2 тасида қайта ишлаш саноатининг ЯИМдаги улуши ошган бўлса, 6 тасида камайган.

Шунингдек, ташкилотга аъзо бўлган Қозоғистон, Туркия ва Грузиянинг макроиқтисодий кўрсаткичларидаги ўзгаришлар ЖСТга аъзо бўлмаган турдош мамлакатлардаги ўзгаришлар билан қиёсланди. 

Бунда фанда машҳур бўлган Difference in Differences (фарқлар орасидаги фарқ) усулидан фойдаланилди. Яъни энди юқоридаги ЖСТга аъзо бўлишдан олдин ва кейинги фарқлар олиниб, ЖСТга аъзо бўлмаган турдош мамлакатлар учун айнан шу даврдаги ўзгаришлар билан солиштирилди.

Натижаларга кўра, сезиларли ижобий ўзгариш фақат экспорт ва импорт кўрсаткичларида кузатилган. Қолган кўрсаткичлардаги ўзгаришлар аъзо бўлмаган бошқа турдош мамлакатлардаги ўзгаришлардан фарқ қилмади. 

Масалан, Қозоғистон ЖСТга аъзо бўлгандан кейин ишсизлик даражаси 5,3 фоиздан 4,9 фоизга пасайган. Турдош мамлакат сифатида олинган Озарбайжонда ҳам айнан шу даврда 5,2 фоиздан 4,9 фоизга камайган, Ўзбекистонда эса сезиларсиз 5 фоиздан 5,6 фоизга ошган. 

Туркияда инфляция даражаси 73,5 фоиздан 59 фоизга тушган, унга турдош мамлакат сифатида олинган Эронда ҳам 21 фоиздан 20,5 фоизга ва Жазоирда ҳам 25 фоиздан 7,6 фоизга пасайган. Яъни ЖСТга аъзо бўлган ва бўлмаган баъзи давлатларда бир хил ижобий ўзгаришлар кузатилмоқда.

Юқоридагиларни инобатда олган ҳолда қуйидаги чора-тадбирларни амалга ошириш таклиф қилинади:

Ўзбекистоннинг нисбий устунликларидан келиб чиққан ҳолда ташқи дунё билан эркин рақобатлаша оладиган (давлатнинг тўғридан тўғри кўмагисиз) ишлаб чиқариш соҳаларини танлаб олиш ва уларни узоқ муддатли ривожлантириш бўйича чора-тадбирлар режасини ишлаб чиқиш лозим. 

Масалан, муваффақиятга эришган Шарқий Осиё давлатлари саноат сиёсатининг жуда хилма-хил воситаларидан фойдаланганлар: пилот режалаштириш агентликлари (Кореяда EPB), муайян функцияларни бажариш учун давлат институтлари (Кореяда KAIST), кичик фирмалар учун давлат сектори маслаҳат агентликлари (Тайванда ITB), хусусий сектор ассоциациялари билан доимий мулоқотни давом эттириш учун мулоқот форумлари, махсус молия институтлари (Японияда ЖДБ) ташкил этилган.

Узоқ муддатли самарали горизонтал саноат сиёсати стратегиясини шакллантириш талаб этилади. 

Масалан, Европа иттифоқи ўз саноат сиёсатининг асосий тамойилларини белгилаб қўйган. Германия Иқтисодий ишлар ва энергия федератив вазирлиги тақдим этган Саноат сиёсати стратегиясида саноат рақобатбардошлигини ошириш мақсадида 3 та йўналиш бўйича ишлар кўлами белгилаб берилган.

Корхоналарнинг ташқи рақобатга бардошлилик кўрсаткичи бўйича ўз-ўзини доимий мониторинг қилиб боришига туртки берувчи механизмларни қўллаш жоиз. 

Масалан, амалиётда рақобат енгил, ўрта ва кескин кучайиши сценарийси доирасида маркетинг ва ишлаб чиқариш занжирларини такомиллаштириш, истеъмолчи содиқлигини (consumer loyalty) ушлаб туриш стратегияларини кенг қўллаш.

Аввалроқ Женевада Ўзбекистоннинг ЖСТга аъзо бўлиш масаласи кўриб чиқилаётгани ҳақида хабар берилганди.