Янгиланаётган Ўзбекистон Конституциясида айбсизлик презумпциясининг барча жиҳатлари ўз ифодасини топмоқда. Юридик фанлар бўйича фалсафа доктори, доцент Фарҳод Примов “Дарё” нашрига берган интервьюсида мазкур масаладаги муҳим ўзгаришларни таҳлил қилди. Шу билан бирга, эксперт ҳужжатда белгиланаётган бошқа бир қанча нормалар ҳақида ҳам тўхталиб ўтди.
Ҳуқуқни қўллашда ягона ёндашув зарурияти
Амалдаги Конституциянинг 26-моддасида жиноят содир этганликда айбланаётган ҳар бир шахснинг иши судда қонуний тартибда, ошкора кўриб чиқилиб, унинг айби аниқланмагунча у айбдор ҳисобланмаслиги белгиланган.
Шунингдек, Жиноят-процессуал кодексида, “Судлар тўғрисида”ги, “Журналистлик фаолиятини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонунлар ва бошқа бир қатор ҳужжатларда айбсизлик презумпциясининг қоидалари келтирилган.
Айбсизлик презумпциясига оид ҳуқуқий асосларнинг турли қонунчилик ҳужжатларида белгиланиши ҳуқуқни қўллашда ягона ёндашувларнинг шаклланишига ўзининг салбий таъсирини кўрсатмоқда. Муайян ҳолатларда эса айбсизлик презумпциясига амал қилишдан чекиниш ҳолатларига йўл қўйилмоқда.
Янгиланаётган Конституцияда айбсизлик презумпциясининг барча жиҳатлари тўлиқ ўз ифодасини топаётгани жуда муҳим аҳамиятга эга.
Янгиланаётган Конституцияда айбсизлик презумпцияси қандай ифодаланмоқда?
Ўзгараётган Конституцияда шахснинг айби қонунда назарда тутилган тартибда ошкора суд муҳокамаси йўли билан исботланмагунча ва суднинг қонуний кучга кирган ҳукми билан белгиланмагунча айбсиз деб ҳисобланиши белгиланмоқда.
Шахсни айбдор деб топишга фақат суд ваколатли эканлиги айбсизлик презумпциясининг олтин қоидаларидан бири ҳисобланади. Суддан бошқа органлари ҳар қандай ҳолатда ҳам шахсни шахснинг айбдор деб топишга ҳақли эмас.
Конституцияда айбланувчига ўзини ҳимоя қилиш учун барча имкониятлар таъминланиши белгиланяпти.
Айбдорликка оид барча шубҳалар, агар уларни бартараф этиш имкониятлари тугаган бўлса, гумон қилинувчининг, айбланувчининг, судланувчининг ёки маҳкумнинг фойдасига ҳал қилиниши назарда тутилмоқда. Шахснинг айбига оид аниқланиши лозим бўлган ва тергов йўли билан исботлашнинг имкони бўлмаган ҳар қандай ҳолат гумон қилинувчининг, айбланувчининг, судланувчининг ёки маҳкумнинг фойдаси ва манфаатларидан келиб чиқиб ҳал этилади.
Янги нормага мувофиқ, гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи ўзининг айбсизлигини исботлаб бериши шарт эмас ва исталган вақтда сукут сақлаш ҳуқуқидан фойдаланиши мумкин.
Шу билан бирга, бош қомусда ҳеч ким ўзига ва яқин қариндошларига қарши гувоҳлик беришга мажбур эмаслиги белгиланмоқда. Суд ва терговда шахсни ўзига ва оила аъзоларига қарши гувоҳлик беришга мажбур қилиш унинг манфаатларига асло тўғри келмаслиги ўз ифодасини топяпти.
Конституцияга айбсизлик презумпциясига оид яна бир муҳим норма қўшилмоқда. Яъни агар шахснинг ўз айбини тан олганлиги унга қарши ягона далил бўлса, у айбдор деб топилиши ёки жазога тортилиши мумкин эмаслигининг белгиланиши суд ва терговда шахс манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича янги кафолатлар тақдим этади. Гап шундаки, шахснинг айбига оид далиллар етарли бўлмаганда унинг ўз айбига иқрор бўлганлиги тўғрисидаги ягона далил билан чекланиш ҳолатлари ҳам мавжуд.
Биргина ўз айбига иқрор бўлганлиги билан шахсни жавобгарликка тортиш ва жазога ҳукм қилиш адолат ва мантиқ мезонларига асло тўғри келмайди. Эндиликда шахсни айблаш учун далиллар етарли бўлмаганда айбига иқрорлик олиш учун қўрқитиш, унга таҳдид қилиш ва босим ўтказиш ёки қийноқ қўллаш ҳолатларига йўл қўйилмайди.
Конституцияда шахснинг судланганлиги ва бундан келиб чиқадиган ҳуқуқий оқибатлар унинг қариндошлари ҳуқуқларини чеклаш учун асос бўлиши мумкин эмаслиги ҳам белгиланяпти.
“Айбсиз бўлса ҳам жавобгарликка тортиш ҳолатлари бўлган”
Афсус билан тан олиш керакки, айбсиз инсонларни ҳам жавобгарликка тортиш ҳолатлари бўлган. Бу ҳақиқат. Масалан, 2016—2022 йилларда 4 минг 740 нафар шахс оқланган. Демак, улар айбсиз бўлган. Ҳар бир оқланган шахснинг тақдирида айбсизлик презумпцияси бузилган. Қайсидир ҳолатда атайлаб жавобгарликка тортилган, бошқасида объектив сабабларга кўра, яъни далиллар етарли эмаслигини, уларни аниқлаш имкони бўлмаганда ҳам, шахс айбдор деб топилиши мумкин. Лекин шахснинг айбдор эмаслиги аниқ бўла туриб, қасддан уни жавобгарликка тортиш белгиланса, бу ҳукмни амалга оширган инсоннинг ўзига нисбатан жавобгарлик бор.
Тасаввур қилинг, шахс жиноятда айбланиб, жазога ҳукм қилиняпти. презумпцияга кўра, жазога тортиш учун шахснинг айбдор экани суд томонидан тўла исботланиши керак. Юқоридаги ҳолатларда эса айб тўла исботланмаган ёки нотўғри исботланган. Мазкур масалани инобатга олиб, Конституцияга мана шу принципларнинг киритилиши муҳим янгилик бўлмоқда. Ушбу ўзгариш, аввало, бу борада ягона ёндашувни шакллантиради.
Агар шахс бевосита жиноят содир этаётганда қўлга олинган бўлса ҳам, жиноят қилганини кўрган бўлсак ҳам, суд ҳукми чиқмагунча биз уни айбдор деб айта олмаймиз. То суд ҳукми чиқиб, қонуний кучга кирмагунча кимнидир айбдор десак, айбсизлик презумпциясини бузган бўламиз. Шунинг учун ҳам “гумон қилинувчи”, “айбланувчи”, “судланувчи” деб атаганимиз тўғрироқ бўлади. Лекин баъзан ОАВларда шахсни ҳали суд айбини тасдиқламай туриб айбдор сифатида кўрсатиш ҳолатлари учраб турадики, бу ҳам презумпциядан чекиниш ҳисобланади.
Қийноқлар масаласи
Қийноқлар муаммоси яқин ўтмишимизда бўлган ҳолат ва уни яшириб бўлмайди. Қийноқ — шахснинг ҳуқуқларини бузишдаги энг юқори чўққилардан бири. Айниқса, тергов, суд, жазони ижро этиш жараёнида қийноқ ҳолатлари бўлгани ҳақида фактлар бор, афсуски. Охирги 6 йилликда қийноққа қарши курашиш бўйича муҳим ислоҳотлар амалга оширилди, ҳуқуқий ва ташкилий механизмлар такомиллаштирилди. Бу борада олиб борилаётган ишларни қатъий давом эттириш мақсадида Конституцияга қийноққа қарши бўлган янги нормалар киритиляпти. Масалан, инсон қадр-қимматини камситувчи жазо ҳам қийноқ ҳисобланиши белгилаб қўйиляпти.
Шахснинг нотўғри ҳукм қилингани оқибатида энди бу шахснинг тақдири нима бўлади? 10 йил умри ўтиб кетди, моддий, маънавий зарар кўрди, иши, соғлиғидан айрилди. Қонунчилигимизда шахсни реабилитация қилиш, деган нарса бор. Яъни жазо муддати ичида келиб чиққан зарар давлат томонидан қоплаб берилади. Лекин, масалан, шахсга етказилган моддий зарарни қоплаш мумкин, маънавийсини ҳам қопласа бўлар. Аммо кетган 10 йил умрини қайтариб бўлмайди. Хоҳлаймизми-йўқми, нотўғри ҳукм қилинса, барибир унинг оқибатини тўлиқ бартараф этолмаймиз. Бизга боғлиқ бўлмаган жиҳатлари ҳам бор. 10 йил умримни қайтариб бер деса, қандай бунинг уддасидан чиқиш мумкин? Шу жиҳатдан ҳам охирги чора сифатида шу каби ҳолатларга тушиб қолмаслик масалалари ҳам Конституцияда белгиланяпти.
“Шахс эркинлигини олиб қўйиш, унинг ҳаётини олиб қўйишдек гап”
Конституцияга яна бир янги қоида – Ўзбекистонда ўлим жазоси ман этилади, деган норма киритилмоқда. Бу жуда ҳам кўп баҳс-мунозараларга сабаб бўляпти. Баъзилар айтадики, ўлим жазоси 2008 йилда бекор қилинган. Уни яна Конституцияга киритиш нега керак, дейди. Бошқа бировлар эса ўлим жазоси жиноятчиликнинг олдини олиш учун керак, дея фикр билдиради.
Ҳақиқатан ҳам ўлим жазоси муайян даражада жиноятчиликнинг олдини олишга хизмат қилади. Аммо бу охирги ечим эмас. Масалан, ўлим жазоси қўлланди дейлик, лекин унинг салбий жиҳатлари ҳам бор. Суддаги хатоликлар сабабли айбсиз бўлган шахсларнинг ўлимга ҳукм қилинган ҳолатларни ҳам мисол қилиб келтириш мумкин. Ҳатто бизнинг мамлакатимизда шундай ҳолатлар бўлган.
Мен бунга ўтган асрнинг ўттизинчи йилларини мисол келтирмоқчиман. Масалан, Абдулла Қодирий, Чўлпон ва бошқа юртдошларимиз қатағон қурбони бўлгандан кейин, оқланяпти. Буни ортга қайтариб бўлмайди. Худди шундай 2016-2022 йиллар давомида 4 минг 740 нафар шахс оқланди, деб айтяпмиз. Агар бизда ўлим жазоси амалда бўлганида ана шу оқланган шахсларнинг қанчаси отиб, ўлдирилган бўларди номаълум. Яъни мана шу ўлим жазоси баъзан суддаги хатоликларни тўғрилаб бўлмайдиган оқибатларга олиб келиши мумкин. Шу жиҳатдан ҳам шахснинг ҳаёти ҳар нарсадан устун ҳисобланади.
Яқинда бир ҳолатнинг гувоҳи бўлдим. Навоий вилоятига борганимда сафар вақтида жазони ижро этиш жойида бўлдик. Шунда бир маҳбусни кўрсатишди. У умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазосига ҳукм қилинган, жазонинг 14 ярим йилини ўтаб бўлган. Кейинчалик унинг жазоси 25 йил муддатга алмаштирилган ва бошқа колонияга кўчирилган. Уни узоқдан кўрдим. Дарахтларга қарайди, баргларини силаб кўради. Осмонга, қуёшга қарайди. Яъни у қамоқда ўтган 14 ярим йил давомида ўзлигини йўқотиб қўйганга ўхшайди. Худди табиатдан узилгандек туюлади. Демоқчиманки, умрбод қамоқ жазоси ҳам аслини олганда енгил жазо эмас.
Аслида шахснинг эркинлигини олиб қўйиш ҳаётини олиб қўйишдан кам нарса эмас. Ўлим жазосининг бекор қилиниши ва унинг ўрнига умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазоси қўлланилиши, бу оқилона ҳолат ҳисобланади.
Ўлим жазоси бекор қилингач жиноятлар кўпайдими?
Ўлим жазоси бекор қилинганидан кейин жиноятчилик сони кўпайганми, деган масалани таҳлил қилиб кўрдик. Биламизки, 2008 йилгача қасддан одам ўлдирган шахс учун ўлим жазоси белгиланган эди. Ҳозир қасддан одам ўлдириш ҳолатлари кўпайдими? 2008—2021 йилгача қасддан одам ўлдириш ва қасддан одам ўлдиришга суиқасд қилиш ҳолатлари 2 баравар камайган. Ҳа, жазо бекор қилингандан кейин ҳам камайиш кузатилган. Яъни ўлим жазоси охирги, малакали ёки самарали ечим ҳисобланмайди.
Яна бир жиҳати, кўплаб давлатларда ўлим жазоси белгиланган. Аммо жиноятчилик камайиб қолгани йўқ. Аксинча, кўпайган ҳолатлар ҳам бўлади. Масалан, баъзи давлатларда коррупция учун ўлим жазоси белгиланган. Лекин ҳар йили қанчадан қанча одам мана шу жиноятни содир қилади. Энг муҳим масала жазонинг қаттиқлиги эмас, жазонинг муқаррарлигидир.
Ўзбекистонда жиноятчиликка қарши курашиш сиёсатининг асосий мантиғи шундаки, жиноятчиликнинг оқибати эмас, балки сабабларига қарши кураш олиб бориляпти. Бу инсонпарвар принцип ҳисобланади. Негаки шахснинг жиноят содир этишини кутиб ўтириб, ҳолат юз бергандан кейин жавобгарликка тортиш адолатдан бўлмайди.
Биз шахсни жиноят содир этиш йўлига қадам қўйган пайтидаёқ қайтаришимиз керак. Ана шунда бизда жиноятчилар пайдо бўлмайди. Шахснинг жиноятчига айланишини кутиб ўтириш керак эмас. Имкон бўлди дегунча профилактика қилиш лозим, яъни тўғри йўлга қайтариш зарур. Давлат ҳозир мана шу тизимдан боряпти.
Бизда иккита ҳолатда умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазоси қўлланади. Биринчиси, оғирлаштирадиган ҳолатларда қасддан одам ўлдирганлик учун. Иккинчиси, терроризм жиноятини содир этгани учун. Бошқа ҳолатларда қўлланилмайди.
Исломбек Умаралиев суҳбатлашди
Изоҳ (0)