“Адвокат фаолиятининг мустақиллиги Конституцияда акс этиши одил судловга эришиш даражасини оширади” – профессор Сурайё Раҳмонова конституцион ўзгаришлар ҳақида
Собиқ совет даврида суднинг адолат эмас, жазоловчи орган экани ўзбек халқи онгига сингиб кетганди. Афсуски, мустақиллик йилларида ҳам вазият тубдан ўзгаргани йўқ. Суд аксар ҳолларда прокурор талаб қилган жазони расмийлаштириб берар, адвокат эса ишда номига қатнашадиган аҳамиятсиз кишидай туюларди. Бунинг оқибатида тарафларнинг ҳақ-ҳуқуқларига зиён келтириши мумкин бўлган қарорлар қабул қилинган. Сўнгги йиллардаги суд-ҳуқуқ ислоҳотларининг асосий мақсадларидан бири – адвокатура тизимини кучайтириш борасида бўлмоқда.
Суд процессида адвокатнинг мавқеи прокурор билан тенгма-тенг бўлиши керак. Адвокатнинг фикрлари, у келтирган далиллар иккинчи даражали деб қаралмаслиги лозим. Адвокатнинг фаолиятига эса ҳеч ким аралашмаслиги шарт.
Давлат томонидан адвокатнинг қонуний фаолияти ва мустақиллигига шароит яратилса, тизимида ўзаро рақобат юзага келади. Мазкур муҳим масала инобатга олиниб, янги таҳрирда қабул қилиниши кутилаётган Конституцияга адвокатнинг мустақиллигига оид норма киритилмоқда.
Жамоат хавфсизлиги университети профессори Сурайё Раҳмонова “Дарё”га берган интервьюсида мазкур норманинг аҳамиятли жиҳатларига тўхталди.
“Янгиланаётган асосий қонунимиз матнида адвокатура институтининг мақоми алоҳида бобда конституциявий даражада мустаҳкамланмоқда. Адвокатура одил судловнинг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. БМТ Конгрессида қабул қилинган “Юристлар ролига оид асосий принциплар”да адвокатура институтини такомиллаштириш демократик, ҳуқуқий тараққиётнинг бирламчи шарти деб эътироф этилган.
Эндиликда адвокатура институти Конституциянинг алоҳида бобида баён этилмоқда. “Жисмоний ва юридик шахсларга малакали юридик ёрдам кўрсатиш учун адвокатура фаолият кўрсатади. Адвокатура фаолияти қонунийлик, мустақиллик ва ўзини ўзи бошқариш принципларига асосланади. Адвокатура фаолиятини ташкил этиш ва унинг тартиби қонун билан белгиланади”, – дея ёзилмоқда асосий қомусда.
Жумладан, адвокатуранинг фаолияти қонунийлик, мустақиллик ва ўзини ўзи бошқариш принципларига асосланиб ташкил этилиши конституциявий қоида тариқасида мустаҳкамланмоқда. Яъни, адвокатуранинг ташкилий-институционал мустақиллиги мутлақо қонун билан белгиланади ва давлат муҳофазасидадир. Шу билан биргаликда, адвокатура ўзининг фуқаролик жамияти институти сифатидаги моҳиятини йўқотмайди, аксинча, унинг бундай мақоми конституциявий даражада эътироф этилиб, давлатнинг ҳеч бир аралашувсиз ўзини ўзи бошқариши кафолатланмоқда.
Табиийки, адвокатура институтига бундай эътибор берилишининг сабаби нимада, деган савол туғилади. Таъкидлаш жоизки, республика бўйича 4 минг 577 нафар адвокат ўз касбий фаолиятини юритмоқда. Бу эса 8,5 минг аҳолига ўртача битта адвокат тўғри келади дегани. Мамлакатда адвокатлик корпуси етарли эмаслиги фуқароларга малакали юридик хизмат кўрсатиш даражасини жиддий ошириш заруратини туғдиради. Республикада ижтимоий-иқтисодий муносабатлар даражасининг юқорилаётгани туфайли судларда турли фуқаролик, иқтисодий ва маъмурий низолар сони кўпаймоқда. Янги тоифадаги жиноятлар юзага келмоқда. Аҳолининг ҳуқуқий маданияти даражаси ошмоқда. Одамларда ўз ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини сифатли ҳимояланишига янада кўпроқ интилиши кучайган бир пайтда адвокатлик корпуси тақчиллиги муаммосини тез ҳал этиш – адвокатлар сонини кескин ошириш зарур”, – деди мутахассис.
Бугун жамиятда малакали ҳуқуқшунос ва адвокатларга эҳтиёж ниҳоятда катта. Ҳозирда фаолият юритаётган адвокатлар фаолиятини ҳар томонлама ҳимоялаш орқалигина ёш ҳуқуқшунослар учун мазкур соҳанинг жозибадорлигига эришиш мумкин. Адвокатнинг ўз касбини мустақил, дадил позицияда олиб бориши натижасидагина соҳага малакали, рақобатбардош мутахассислар келиши таъминланади. Бу эса кўрсатилаётган юридик ёрдам сифатига бевосита таъсир кўрсатувчи асосий омилдир.
Сурайё Раҳмонова адвокатнинг мустақиллиги деганда нима тушунилиши борасида ҳам тўхталиб ўтди.
Адвокат мустақиллиги бир-бирини тақозо этадиган қуйидаги узвий кафолатлардан иборат:
– адвокатнинг дахлсизлиги;
– адвокатлик сирини ошкор этишни талаб қилишни ман этиш;
– адвокат олиб бораётган ишларга аралашганлик ёҳуд адвокатнинг дахлсизлигини бузганлик учун жавобгарлик;
– давлат томонидан унга адвокатлик фаолияти кафолатлари берилиши ҳамда ижтимоий ҳимояланиши.
Айнан мана шу кафолатларнинг барчаси янгиланаётган Конституцияда мустаҳкамланмоқда. Албатта, бугунги кунга қадар адвокатларнинг мустақиллигини таъминлаш юзасидан қатор чоралар кўрилди. Масалан, адвокатлик фаолиятини лицензиялаш жараёни соддалаштирилди, яъни адвокат лицензияси фақат суд томонидан тўхтатилиши ёки бекор қилиниши белгилаб қўйилди.
Адвокатга нисбатан жиноят ишини қўзғатиш фақатгина Қорақалпоғистон, вилоятлар ва Тошкент шаҳри прокурори томонидангина амалга оширилиши мумкин, қуйи бўғинлардаги прокурорлардан бундай ваколат чиқарилди. Шу билан бирга, адвокат ўз касбий фаолиятини мустақил амалга ошириши конституциявий даражада кафолатланиши, шубҳасиз, фуқароларнинг одил судловга эришиш даражасига ижобий таъсир этади. Қачонки, судда қонуний ва адолатли суд қарори қабул қилинишида тарафлар тортишуви муҳити, яъни, адвокат ва прокурор ўртасида процессуал имкониятлар тенглиги, соғлом баҳс - музокаранинг таъминланиши ниҳоятда муҳимдир. Жамиятда қанчалик ҳуқуқий муносабатлар кўлами кенг ва кўрсатилаётган юридик ёрдам сифати баланд бўлса, шунчалик давлатда ҳуқуқ устуворлиги ва қонунга итоаткорлик даражаси юқори бўлади”, – деди профессор.
Хулоса қилиб айтганда, адвокат фаолиятига аралашишга йўл қўйилмаслигининг Конституцияда қатъий белгиланиши – инсон қадрини янада оширишга, уни таъминлашга ёрдам беради. Бу билан адвокатура ҳам суд ва прокуратура каби конституциявий мақомга эга бўлмоқда.
Натижада суриштирув, тергов ва суд амалиётида тортишув тамойили амалда таъминланади. Адвокатлар ҳуқуқларининг Конституция даражасида белгиланиши уларнинг жамиятдаги мавқени ошириш ва фуқароларнинг авдокатларга нисбатан ишончини ҳам мустаҳкамлашга хизмат қилади. Адвокат дахлсиз бўлса, жамиятда адолат устувор бўлади.
