Sobiq sovet davrida sudning adolat emas, jazolovchi organ ekani o‘zbek xalqi ongiga singib ketgandi. Afsuski, mustaqillik yillarida ham vaziyat tubdan o‘zgargani yo‘q. Sud aksar hollarda prokuror talab qilgan jazoni rasmiylashtirib berar, advokat esa ishda nomiga qatnashadigan ahamiyatsiz kishiday tuyulardi. Buning oqibatida taraflarning haq-huquqlariga ziyon keltirishi mumkin bo‘lgan qarorlar qabul qilingan. So‘nggi yillardagi sud-huquq islohotlarining asosiy maqsadlaridan biri – advokatura tizimini kuchaytirish borasida bo‘lmoqda.
Sud protsessida advokatning mavqei prokuror bilan tengma-teng bo‘lishi kerak. Advokatning fikrlari, u keltirgan dalillar ikkinchi darajali deb qaralmasligi lozim. Advokatning faoliyatiga esa hech kim aralashmasligi shart.
Davlat tomonidan advokatning qonuniy faoliyati va mustaqilligiga sharoit yaratilsa, tizimida o‘zaro raqobat yuzaga keladi. Mazkur muhim masala inobatga olinib, yangi tahrirda qabul qilinishi kutilayotgan Konstitutsiyaga advokatning mustaqilligiga oid norma kiritilmoqda.
Jamoat xavfsizligi universiteti professori Surayyo Rahmonova “Daryo”ga bergan intervyusida mazkur normaning ahamiyatli jihatlariga to‘xtaldi.
“Yangilanayotgan asosiy qonunimiz matnida advokatura institutining maqomi alohida bobda konstitutsiyaviy darajada mustahkamlanmoqda. Advokatura odil sudlovning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. BMT Kongressida qabul qilingan “Yuristlar roliga oid asosiy prinsiplar”da advokatura institutini takomillashtirish demokratik, huquqiy taraqqiyotning birlamchi sharti deb eʼtirof etilgan.
Endilikda advokatura instituti Konstitutsiyaning alohida bobida bayon etilmoqda. “Jismoniy va yuridik shaxslarga malakali yuridik yordam ko‘rsatish uchun advokatura faoliyat ko‘rsatadi. Advokatura faoliyati qonuniylik, mustaqillik va o‘zini o‘zi boshqarish prinsiplariga asoslanadi. Advokatura faoliyatini tashkil etish va uning tartibi qonun bilan belgilanadi”, – deya yozilmoqda asosiy qomusda.
Jumladan, advokaturaning faoliyati qonuniylik, mustaqillik va o‘zini o‘zi boshqarish prinsiplariga asoslanib tashkil etilishi konstitutsiyaviy qoida tariqasida mustahkamlanmoqda. Yaʼni, advokaturaning tashkiliy-institutsional mustaqilligi mutlaqo qonun bilan belgilanadi va davlat muhofazasidadir. Shu bilan birgalikda, advokatura o‘zining fuqarolik jamiyati instituti sifatidagi mohiyatini yo‘qotmaydi, aksincha, uning bunday maqomi konstitutsiyaviy darajada eʼtirof etilib, davlatning hech bir aralashuvsiz o‘zini o‘zi boshqarishi kafolatlanmoqda.
Tabiiyki, advokatura institutiga bunday eʼtibor berilishining sababi nimada, degan savol tug‘iladi. Taʼkidlash joizki, respublika bo‘yicha 4 ming 577 nafar advokat o‘z kasbiy faoliyatini yuritmoqda. Bu esa 8,5 ming aholiga o‘rtacha bitta advokat to‘g‘ri keladi degani. Mamlakatda advokatlik korpusi yetarli emasligi fuqarolarga malakali yuridik xizmat ko‘rsatish darajasini jiddiy oshirish zaruratini tug‘diradi. Respublikada ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar darajasining yuqorilayotgani tufayli sudlarda turli fuqarolik, iqtisodiy va maʼmuriy nizolar soni ko‘paymoqda. Yangi toifadagi jinoyatlar yuzaga kelmoqda. Aholining huquqiy madaniyati darajasi oshmoqda. Odamlarda o‘z huquq va qonuniy manfaatlarini sifatli himoyalanishiga yanada ko‘proq intilishi kuchaygan bir paytda advokatlik korpusi taqchilligi muammosini tez hal etish – advokatlar sonini keskin oshirish zarur”, – dedi mutaxassis.
Bugun jamiyatda malakali huquqshunos va advokatlarga ehtiyoj nihoyatda katta. Hozirda faoliyat yuritayotgan advokatlar faoliyatini har tomonlama himoyalash orqaligina yosh huquqshunoslar uchun mazkur sohaning jozibadorligiga erishish mumkin. Advokatning o‘z kasbini mustaqil, dadil pozitsiyada olib borishi natijasidagina sohaga malakali, raqobatbardosh mutaxassislar kelishi taʼminlanadi. Bu esa ko‘rsatilayotgan yuridik yordam sifatiga bevosita taʼsir ko‘rsatuvchi asosiy omildir.
Surayyo Rahmonova advokatning mustaqilligi deganda nima tushunilishi borasida ham to‘xtalib o‘tdi.
Advokat mustaqilligi bir-birini taqozo etadigan quyidagi uzviy kafolatlardan iborat:
– advokatning daxlsizligi;
– advokatlik sirini oshkor etishni talab qilishni man etish;
– advokat olib borayotgan ishlarga aralashganlik yohud advokatning daxlsizligini buzganlik uchun javobgarlik;
– davlat tomonidan unga advokatlik faoliyati kafolatlari berilishi hamda ijtimoiy himoyalanishi.
Aynan mana shu kafolatlarning barchasi yangilanayotgan Konstitutsiyada mustahkamlanmoqda. Albatta, bugungi kunga qadar advokatlarning mustaqilligini taʼminlash yuzasidan qator choralar ko‘rildi. Masalan, advokatlik faoliyatini litsenziyalash jarayoni soddalashtirildi, yaʼni advokat litsenziyasi faqat sud tomonidan to‘xtatilishi yoki bekor qilinishi belgilab qo‘yildi.
Advokatga nisbatan jinoyat ishini qo‘zg‘atish faqatgina Qoraqalpog‘iston, viloyatlar va Toshkent shahri prokurori tomonidangina amalga oshirilishi mumkin, quyi bo‘g‘inlardagi prokurorlardan bunday vakolat chiqarildi. Shu bilan birga, advokat o‘z kasbiy faoliyatini mustaqil amalga oshirishi konstitutsiyaviy darajada kafolatlanishi, shubhasiz, fuqarolarning odil sudlovga erishish darajasiga ijobiy taʼsir etadi. Qachonki, sudda qonuniy va adolatli sud qarori qabul qilinishida taraflar tortishuvi muhiti, yaʼni, advokat va prokuror o‘rtasida protsessual imkoniyatlar tengligi, sog‘lom bahs - muzokaraning taʼminlanishi nihoyatda muhimdir. Jamiyatda qanchalik huquqiy munosabatlar ko‘lami keng va ko‘rsatilayotgan yuridik yordam sifati baland bo‘lsa, shunchalik davlatda huquq ustuvorligi va qonunga itoatkorlik darajasi yuqori bo‘ladi”, – dedi professor.
Xulosa qilib aytganda, advokat faoliyatiga aralashishga yo‘l qo‘yilmasligining Konstitutsiyada qatʼiy belgilanishi – inson qadrini yanada oshirishga, uni taʼminlashga yordam beradi. Bu bilan advokatura ham sud va prokuratura kabi konstitutsiyaviy maqomga ega bo‘lmoqda.
Natijada surishtiruv, tergov va sud amaliyotida tortishuv tamoyili amalda taʼminlanadi. Advokatlar huquqlarining Konstitutsiya darajasida belgilanishi ularning jamiyatdagi mavqeni oshirish va fuqarolarning avdokatlarga nisbatan ishonchini ham mustahkamlashga xizmat qiladi. Advokat daxlsiz bo‘lsa, jamiyatda adolat ustuvor bo‘ladi.
Izoh (0)