Совет-Афғон уруши: Аҳмад Шоҳ Масъуд совет қўшинларига қарши қандай курашган?

Совет қўшинлари 1989 йил 15 февралда Борис Громов қўмондонлиги остида Афғонистондан чиқиб кетди. Panjshir Provincе Совет Иттифоқи ишғолига қарши курашган қўмондон Аҳмад Шоҳ Масъуд ҳақида сана муносабати билан видеоматериал эълон қилди. “Дарё” нашри қуйида ушбу видеоматериалнинг таржимасини тақдим этади.

1989 йил 15 февралда сўнгги совет аскари Афғонистон ва Ўзбекистон ўртасидаги чегара кўпригидан ўтиб, совет қўшинларининг Афғонистондаги тўққиз йиллик мавжудлигига чек қўйди. Жалолободда режим барча кучларини шаҳарни ҳимоя қилиш ва таъминлашга қаратган. Афғон мужоҳидлари (совет-афғон уруши пайтида Совет Иттифоқига қарши курашган турли қуролли гуруҳлар) бузғунчилик ҳужумларини амалга ошириши, ҳатто иккинчи фронтни очиши керак эди. Аммо Кобулга ҳужум қилиш учун мукаммал ҳолатда бўлган қўмондон, мужоҳидлар раҳбари Аҳмад Шоҳ Масъуд ҳеч қачон бундай қилмаган. У Афғонистоннинг шимоли-шарқидаги катта ҳудудни назорат қилган.

Масъуд назоратидаги Панжшер водийсида Совет Иттифоқининг йирик ҳужумларига қарши тўққизта жанг бўлиб ўтган. Масъуд армияси урушда совет қўшинларига муносиб талафотлар етказган. Апрель ойи бошида, афғонлар руслар устидан эришилган якуний ғалабани нишонлаш учун биринчи бузкаши (кўпкари) ўйинини ўтказган. 

Аҳмад Шоҳ Масъуд 30 ёшдаги ўйчан, ўқимишли одам бўлган. Лекин у кўпчилик афғонлар каби пуштун эмас, тожик эди. Шунинг учун муваққат ҳукумат уни рад этган. У Покистондан қурол-аслаҳа олиб турган ва Жалолобод ҳақида биринчи марта BBC орқали эшитган.

“Бизда ягона қўмондонлик йўқлигининг зарари кўриниб турди. Координация етишмаслиги турли жабҳаларда бир вақтда ҳужумларни бошламаслигимизни англатади. Натижада ҳукумат ўз ресурсларини жамлаб, бизни бирма-бир отиб ташлаши мумкин. Жалолободда айнан шундай бўлди”, — деган Масъуд.

Масъуднинг одамлари Совет Иттифоқига олиб борадиган, Кобулнинг омон қолиш калити бўлган Саланг магистрал йўлини кузатди. Улар ўн йил давомида ундан фойдаланган совет транспорт воситаларини пистирмага олди. Аммо руслар Афғонистонни тарк этгач, Масъуд бу йўл орқали озиқ-овқат таъминоти Кобулга зарарсиз етказилишига рухсат берди. Масъуднинг уруши тинч аҳоли билан эмасди, балки Саланг йўлида ҳужум қилиш усуллари ва воситалари борлигини исботлаш эди. Унинг одамлари Саланг магистрал йўлини кузатиши учун йўл четига олиб чиқилган.

Улар яширинган жойларида ўтириб, йўлдан нималар ўтаётганини кузатган. Биргина яхши нишонга оладиган ракета танкни ва ундаги барчани йўқ қила оларди. Юз метр наридаги ҳукумат постидаги аскарлар ҳам кузатув остида эканини билмаган. Масъуднинг одамлари бундай нарсаларни ўзларининг табиий ўлжалари деб билган. Масъуд назарида Кобулни эгаллашнинг энг яхши йўли халқни ўз томонида тутишдир.

“Биз Кобулдаги оддий одамлар озиқ-овқат танқислигидан азият чекишини истамаймиз. Тўғри режалаштирилган, мувофиқлаштирилган ҳужумга қарши бошланмагунча, озиқ-овқат таъминотини тўхтатмаймиз”, — деган Масъуд.

History

On February 15, 1989
The last Soviet soldier crossed the border bridge between #Afghanistan and Uzbekistan, ending the nine-year presence of Soviet forces in Afghanistan. pic.twitter.com/XmGcMoYdSr

— Panjshir_Province (@PanjshirProvin1) February 14, 2023

Жалолободдаги баъзи мужоҳид кучларидан фарқли ўлароқ, Масъуд ўз маҳбусларига яхши муносабатда бўлган. Аммо унинг издошлари ҳар бир маҳбусни текширишни сўраган. Масъуднинг инсонпарвар ёндашуви Покистондаги Пешоварда ҳам қадрланмаган.

“У кўп хатоларга йўл қўйди, масалан, Россия билан сулҳ битими. Ҳеч бир қўмондон бундай хатога йўл қўймаган. У Кобул режими билан яна бир яширин келишувга эришди. Кобул режимига қарши курашиш ўрнига у ўз қўшинларини шимолга юборди”, — деган афғонистонлик сиёсатчи, мужоҳидин Гулбиддин Ҳикматёр. 

Июль ойига келиб Ҳикматёр ва Масъуд ўртасидаги низо янада чуқурлашади. Масъуднинг бир гуруҳ юқори мартабали кишилари пистирмага тушади, оқибатда уларнинг 30 нафари вафот этади. Омон қолганлар пистирмада ҳалок бўлганлар омадли бўлганини айтган.

“Қўмондонларнинг кўзлари ўйилганди. Кейин бурун ва қулоқларини кесиб ташлашган. Шундан сўнг уларнинг қоринларини очиб, барча аъзолари синдиришган. Улар узоқ вақт қийноққа солинган. Уларнинг ўлимига кўп вақт керак бўлган”, — деган воқеа гувоҳларидан бири.

Масъуд қотилларни топиш бўйича операция ўтказишни буюрган, лекин жараённи суратга олиш учун одамларига эргашишга рухсат бермаган.

“Буларнинг барчасини амалга оширган инсонлар раҳбарият билан яқин алоқада эканига шубҳа йўқ. Ҳикматёр одамларига бирлашган фронт бўлмаса, муваффақиятга эриша олмаслигимизни айтдим. Биз бунақада Афғонистонда ҳеч нарсага эриша олмаймиз”, — деган эди Масъуд.

Унинг одамлари пистирма сабабчиларини, жумладан, Ҳикматёрнинг бош қўмондонларидан бири Саид Жамолни ҳам қўлга олади. Шундан сўнг Ҳикматёр муваққат ҳукумат таркибини тарк этади. Масъуд эса Пешовардаги одамларга қотилларни суд қилишига рухсат берди.

“Пешовардаги сиёсатчиларимизга келсак, шуни таъкидлашим керакки, улар Кобул ҳукуматини қандай ағдариш ҳақида кам ўйлаган ва бунинг ўрнига ўз кучларини бошқа ишларга сарфлаган. Агар улар режимни мағлуб этиш ҳақида ўйласа, муаммоларимиз унчалик катта бўлмасди”, — деган Масъуд.