Электр энергетикаси соҳасини ислоҳ қилишнинг Бразилия тажрибаси таҳлил қилинди. Бу ҳақда Прогнозлаштириш ва макроиқтисодий тадқиқотлар институти хабар бермоқда.
Бразилиянинг макроиқтисодий кўрсаткичлари 1980 йилларда амалга оширилган ислоҳотларгача бўлган даврда иқтисодий ўсишнинг паст кўрсаткичлари, инфляциянинг юқори даражаси ва бюджет-солиқ сиёсатидаги беқарорлик билан тавсифланар эди.
Хусусан, иқтисодий ўсиш ўртача 3 фоизни, инфляция даражаси эса 272 фоизни ташкил қилаётган эди. Фискал сиёсат кенгаювчи шаклда юритилиб, мазкур даврда бюджет тақчиллиги ЯИМга нисбатан ўртача 5 фоизни ташкил этган бўлса, 1989 йилга келиб 7 фоизни ташкил этди.
Заиф фискал сиёсат туфайли соф давлат қарзи 1981 йилдаги ЯИМга нисбатан 24 фоиздан 1989 йилда 40 фоизгача кўтарилди. Натижада, мазкур салбий вазият ҳукумат идораларининг импортни чекловчи сиёсатдан воз кечишга ва иқтисодиётни либераллаштириш учун жиддий қадамлар ташлашга ундади.
Энергетика соҳасини хусусийлаштириш ҳукумат томонидан амалга оширилган асосий ислоҳотлардан бири бўлди. Бу ислоҳотнинг жозибадорлиги қуйидаги асосий учта сабаб билан изоҳланади:
Биринчидан, ушбу секторнинг активларини хусусийлаштириш мамлакат ғазначилиги учун даромадларнинг ошишига олиб келди ҳамда ҳукумат олдидаги қарзларни ҳисобдан ўчиришга хизмат қилди. 1993 йилда электр энергияси ишлаб чиқарувчи компаниялар томонидан олинган ташқи қарзлар Бразилия жами ташқи қарзининг деярли 25 фоизини ташкил этди.
Иккинчидан, давлатга қарашли электр энергияси ишлаб чиқарувчи компанияларни сотиш ҳукумат томонидан олинган давлат миқёсидаги қарзларнинг катта қисмини тўлаш имкониятини берди.
Учинчидан, ҳукумат электр энергияси учун ўсиб бораётган талабни қондириш мақсадида зарур объектларга сармоя киритиш учун етарли миқдордаги капитални мустақил равишда жалб қилиш қийинчилик туғдиради деб ҳисоблади. Шунинг учун 1990 йилларда электр энергиясига киритилган инвестициялар ўтган ўн йилга нисбатан деярли тенг ярмига камайди.
Хусусийлаштиришга туртки берадиган соҳага хос бошқа омиллар
Ушбу омилларга қуйидагилар киради:
- пудратчилар орасида картеллар мавжудлиги қурилиш харажатларини ошириб юборади;
- ортиқча бандлик;
- бутун тизим бўйлаб энергия қувватидаги йўқотишлар.
Шунингдек, хусусий сектордаги компаниялар ўрнатадиган тариф тизимлари харажатларни яхшироқ акс эттира бошлади.
Электр энергияси нархи бўйича ислоҳотлар
Соҳани хусусийлаштириш бўйича умумий режага кўра мавжуд активларнинг деярли ҳаммасини хусусийлаштириш белгиланди. Хусусийлаштиришдаги чекловларни олиб ташлаш учун 1993 йилда ягона миллий тарифлар ва капитал даромадининг 10 фоизлик мажбурий ставкаси талаблари бекор қилинди.
Нархлар борасида ҳам жиддий ислоҳотлар амалга оширилди. Электр энергетикаси соҳасида нарх белгилаш тизимининг шаффофлигини ошириш учун 1998 йилда электр энергетикаси секторининг мустақиллигини таъминловчи қонун қабул қилинди.
Давлат электр энергетикаси тармоғини хусусийлаштириш жараёнини энергияни тақсимловчи компаниялар билан бошлашга қарор қилди. Бунга ундаган асосий сабаблардан бири бу жараёнлар орқали маҳсулдорликни сезиларли даражада ошириш мумкинлигидир.
Бундан ташқари, ушбу компаниялардаги молиявий муаммолар бутун секторга ўз таъсирини ўтказди. Чунки молиявий ночор тақсимловчи компаниялар электр энергиясини ишлаб чиқарувчи компанияларга тўлов қилишда муаммоларга учради.
Дистрибютор компанияларнинг молиявий аҳволини тузатиш ва уларни кредитга лаёқатли харидорларга айлантириш энергия ишлаб чиқариш секторига ижобий таъсир кўрсатди ва ушбу активларни хусусийлаштиришга йўл очишга ёрдам берди.
Хусусийлаштириш дастури 1993 йилдан 2003 йилгача бўлган 10 йил давомида амалга оширилди ва кўплаб хусусий компаниялар рақобатга киришадиган рақобат муҳити мавжуд бозорнинг шаклланишига олиб келди.
Электр энергиясини тарқатиш сектори бир қатор монопол лицензиялар остида хусусийлаштирилди, аммо вақт ўтиши билан охирги фойдаланувчилар тармоққа учинчи томон сифатида кириши мумкин эди ва бу жараёнлар мазкур саноатни тартибга солувчи қонунчилик билан мустаҳкамланди.
1993 йилдаги ислоҳотлар фискал сиёсат нуқтаи назардан субсидияларни бекор қилишда муваффақиятли амалга оширилди. Бироқ, соҳани хусусийлаштириш кучли меъёрий-ҳуқуқий база билан қўллаб-қувватланмади. Бу эса инвестиция киритиш учун ноаниқлик муҳитига ва баъзи энергияни тарқатиш линиялари қурилиши тўхтаб қолишига олиб келди.
Электр энергияси ишлаб чиқаришда инвестицияларнинг етишмаслиги 2001 йилдаги қурғоқчилик билан биргаликда Бразилия гидроэнергетика захираларининг жиддий даражада сарфланиб камайишига олиб келди.
Мамлакатда улкан энергия инқирози юз беришининг олдини олиш мақсадида ҳукумат энергия ишлаб чиқарувчиларни истеъмолчиларга белгиланган лимитда энергия бериш тартибини жорий қилди ва бўладиган йўқотишларни қоплаш учун тариф ставкаларини оширишга рухсат берди.
Бразилияда электр энергияси бозоридаги ислоҳотлар кўп жиҳатдан муваффақиятли амалга оширилди. Ислоҳотлар натижасида соҳага берилган давлат субсидиялари бекор қилинди, тарифларни ошириш сиёсати якунига етказилди (деплотизация қилинди), электр энергияси ишлаб чиқаришни кенгайтиришни кафолатлади (2001 йилдан кейин) ва электр тармоқлари компанияларининг ташқи қарз билан боғлиқ заифлашуви даражаси камайди.
Мота (2003) электр энергетика секторини хусусийлаштиришнинг таклиф сифати ва харажатларга таъсирини баҳолади ва харажатларни пасайтириш натижасида самарадорликнинг сезиларли даражада ошганлигини аниқлади.
1994 йилдан 2000 йилгача бўлган даврда ходимлар сонини икки баробарга қисқартириш ҳисобига харажатларни камайтиришга эришилди. Хусусийлаштиришнинг сифатга таъсири — энергия таъминоти хавфсизлиги ва етарли энергия ишлаб чиқариш жараёни яхшиланди.
Ислоҳотнинг салбий таъсирини камайтириш чора-тадбирлари
Соҳада эркинлаштириш амалга оширилгандан кейин ҳам, ҳудудий корсс-субсидиялар (ижтимоий ёрдамга муҳтож айрим ҳудудлар учун мақсадли молиявий кўмак) сақлаб қолинди.
1993 йилда сиёсий жиҳатдан муҳим минтақа бўлган Амазониянинг самарасиз иссиқлик электр станциялари учун ёқилғи етказиб беришни субсидиялаш жорий этилди ва у узоқ вақтгача сақланиб қолди.
1995 йилда кам даромадли уй хўжаликлари учун электр энергиясини паст тарифларда етказиш тўғрисидаги қонун тасдиқланди.
2003 йилда ҳукумат томонидан 10 миллион қишлоқ аҳолисини бепул электр энергияси билан молиялаштириш дастурини жорий қилинди, бундаги харажатлар электр энергияси тарифлари бўйича йиғимлар ҳисобидан молиялаштирилади.
Олинган асосий сабоқлар
Макроиқтисодий номутаносибликларни тузатишнинг зарурати шу каби ислоҳотларни ўтказишга туртки бериши мумкин. 1980 йиллардаги Бразилиянинг паст иқтисодий ўсиш кўрсаткичлари, гиперинфляция ва юқори ташқи қарз юки сиёсатчиларни амалий чоралар ишлаб чиқишга ва субсидия ислоҳотини ушбу номутаносибликларга нисбатан курашиш воситасига айлантиришга ундади.
Инфляцияни жиловлаш учун электр энергияси нархларининг ошишини назорат қилиш фискал кўрсаткичларнинг ёмонлашувига олиб келиши мумкин. 1980 йилларда шунга ўхшаш сиёсат юритилиши туфайли электр энергия секторида молиявий йўқотишларга, қарзларнинг тўпланишига ва инвестициялар етишмаслигига олиб келди.
Ҳукумат обрўси ислоҳотларнинг муваффақиятли бўлиши имконини оширади. Масалан, президент Кардосо маъмурияти ўн йилдан ортиқ мунтазам давом этган гиперинфляцияни жиловлашга эришганидан сўнг, энергетика секторини либераллаштириш бўйича кун тартибида белгиланган вазифаларни тўлиқ амалга оширишга эришди.
Мақсадли ижтимоий дастурлар субсидия ислоҳотига нисбатан қаршиликларни камайтириши ва ижтимоий ҳимояга муҳтож гуруҳларга ёрдам бериши мумкин.
Бу борада Бразилия кам таъминланган одамлар учун электр энергияси тарифларини пасайтириш сиёсати юритилди ва субсидиялар бўйича ислоҳотларни амалга оширишга ёрдам берадиган шартли нақд пул ўтказмалари дастури қабул қилинди.
Самарали меъёрий-ҳуқуқий базани шакллантирмасдан электр энергияси компанияларини хусусийлаштириш салбий оқибатларни келтириб чиқариши ва одамларнинг энергия ислоҳотини қўллаб-қувватламаслигига олиб келиши мумкин.
Бразилияда ўтказилган хусусийлаштириш жараёнининг дастлабки йилларида тушунарсиз қоидалар инвестицияларнинг камайишига ва 2001 йилда юз берган энергия инқирозига сабабчи бўлди.
Изоҳ (0)