23 октябрь санасига боғлиқ диққатга сазовор воқеалар қаторидан Ливандаги тинчликпарвар кучларига қарашли казармаларнинг портлатилиши, «Норд-Ост» мюзиклининг премьерасидаги теракт ва Нобель мукофотини рад этган Пастернакка оид фактлар ўрин олган.
Ливандаги АҚШ ва Франция тинчликпарвар кучлари
1983 йилнинг 23 октябрь куни Байрутдаги тинчликпарвар кучларининг казармаларида портлашлар юз берганди. Ҳужум Ливандаги АҚШ ва Франция ҳарбийларини йўқ қилишга қаратилган бўлиб, унинг оқибатида 307 киши ҳалок бўлган.
14 сентябрь куни Ливаннинг янги президенти Башир Жмаел теракт қурбонига айланган. Бунга жавобан Исроил армияси Фаластин озодлик кучлари кетганидан кейин ҳимоясиз қолган Ғарбий Байрутга эҳтимолий тартибсизликларнинг олдини олиш баҳонасида бостириб кирган. Насроний-фалангачилар, Исроилнинг маҳаллий иттифоқчилари бундан фойдаланиб, 1976 йили Сабра ва Шатиладаги қирғин учун фаластинликлардан қасос олишга киришган. Шундан сўнг мамлакатда барқарорликни қайта таъминлаш учун халқаро тинчликпарвар кучлари юборилган бўлиб, улар орасида АҚШ, Франция, Италия ва Буюк Британия ҳарбий бўлинмалари бўлган.
Америка контингенти битта денгиз пиёдалари батальонидан иборат бўлиб, Байрут халқаро аэропорти ҳудудидаги тўрт қаватли бинога жойлаштирилган. Денгиз пиёдалари можарода нейтрал позицияни эгаллаган, шу боис улар ва Исроил армияси ўртасида тўқнашувлар ҳам бўлиб турган. Шу каби можароларнинг бирида америкалик офицер қурол қўллаш билан таҳдид қилиб, Исроил танк колоннаси ҳаракатини тўхтатган. 1983 йилнинг августи охирларида Ливандаги вазият кескин ёмонлашган. Курашаётган тараф ва денгиз пиёдалари позициялари ўртасида тез-тез отишмалар юзага кела бошлаган.
1983 йил 23 октябрь куни соат 06:20 ларда Mercedes-Benz юк машинаси Байрут аэропорти ҳудудига кириб келган. У денгиз пиёдалари штабига сув ташиб юрган юк машинасига ўхшаш бўлган, шу сабабли соқчи ҳеч нарсадан шубҳаланмаган. Машина штаб қаршисидаги автотураргоҳдан икки марта ўтиб кетиб, бирдан тезлашган ва ёпилмаган дарвоза томон йўналган. Ливандаги тинчликпарвар кучлари ўз қуролларини ўқланмаган ҳолда кўтариб юргани боис соқчилар кечикиш билан ўт очган. Юк машинаси симли тўсиқдан ўтиб, бинога тўқнашган.
Вайроналар орасидаги қутқарув ишлари бир неча кун давом этган, одамларни қидириш ишлари давомида аскарлар тез-тез снайперлар томонидан ўққа тутилиб турган.
АҚШ ва Франция тинчликпарвар контингенти штабидаги террорчилик ҳужуми оқибатида 241 нафар АҚШ ҳамда 58 нафар Франция ҳарбий хизматчилари ҳалок бўлган. Байрутдаги денгиз пиёдаларининг казармаларига ҳужум Иккинчи жаҳон урушидан кейин АҚШ фуқароларига уюштирилиб, энг кўп қурбонларни юзага келтирган террорчилик актларидан бири ҳисобланади.
Ҳодиса жойига вице-президент Жорж Буш ва Франция президенти Француа Миттеран ташриф буюрган. АҚШ ва Франция раҳбарияти йўқотишларга қарамай, Ливандаги тинчликпарварлик операциясини давом эттиришга қатъий содиқлигини билдирган.
Теракт ташкилотчилари аниқланмаган. Ҳужум учун масъулиятни Озод ислом инқилобий ҳаракати ўз зиммасига олган. 1984 йилнинг февралида АҚШ, Франция, Италия ва Буюк Британия ўз қўшинларини Ливандан олиб чиқиб кетган.
Дубровкадаги террорчилик акти («Норд-Ост»)
Дубровкадаги теракт — бундан 20 йил олдин 23 октябрь куни Москвада бошланган террорчилик акцияси бўлиб, Мовсар Бараев бошчилигидаги қуролланган жангарилар Дубровкадаги Театр марказига «Норд-Ост» мюзиклини кўриш учун келган томошабинларни асирга олганди. Махсус хизмат ходимларининг бинога ҳужуми натижасида барча террорчилар йўқ қилинган, асирларнинг аксарияти озод этилган. Умумий ҳисобда расмий маълумотларга кўра, 130 асир ҳалок бўлган.
Дубровкадаги Театр маркази биноси 1974 йили Мелкинов кўчасида қурилган бўлиб, 2001 йили Вениамин Кавериннинг «Икки капитан» романи асосида яратилган «Норд-Ост» мюзикли эҳтиёжлари учун қайта таъмирланиб, номи ўзгартирилган. 2002 йилнинг 23 октябрь кечаси соат 21:00 да Театр маркази биносига камуфляждаги қуролланган шахслар бостириб кириб, беш нафар қўриқчини қуролсизлантирган. Гуруҳнинг асосий қисми «Норд-Ост» мюзиклининг иккинчи акти қўйилаётган концерт залига йўл олган, у ерда 800 дан ортиқ томошабин бор эди. Қолган жангарилар театрнинг қолган қисмларини кўздан кечирган. Жами 912 киши асирга олинган, улар орасида хориж фуқаролари ҳам бор эди.
Террорчилар томошабинлар залида ҳавога қараб ўқ узиб, бинога портловчи қурилмалар ўрнатилганини маълум қилган. Улар томошабинлар залининг деворида ҳар 5 метрга портловчи қурилмаларни ўрнатган, марказ ва балконга металл баллонлар ўрнатилган бўлиб, уни худкуш-аёл қўриқлаган. Ҳар бир баллоннинг ичида 152 миллиметрли артиллерия портловчи снарядлари бўлган. Снаряд ва баллон девори орасидаги қатлам яксон этувчи элементлар билан жиҳозланган.
Террорчилар айрим асирларнинг уйига қўнғироқ қилишга рухсат бериб, уларга ҳар бир ўлдирилган ёки яраланган жангари учун 10 кишидан ўлдиришларини айтишини буюрган. Шундан кейин барчанинг мобил телефонлари олиб қўйилган. Террорчилар асирларга сув ва егулик бермаган, кўпчилик ҳатто ҳожатхонага ҳам қўйилмаган.
Босқин бошланган заҳоти хизмат хонасида бўлган театр актёрлари ва хизматчиларининг бир қисми қочишга муваффақ бўлган. Кейинроқ террорчилар 15 нафар вояга етмаган ҳамда хориж фуқаросини қўйиб юборган. Ҳужум ҳақидаги хабар ҳуқуқ-тартибот органларига етиб боргач, Театр маркази биносини милиция ва ички қўшинлар ҳарбий хизматчилари қуршаб олган, зирҳли техникалар, «Алфа» махсус бўлинмаси ҳарбийлари жалб этилган. Тезкор штаб тузилиб, Россия президенти ва бош вазир зудлик билан хабардор қилинган. Шу сабабли Путин Москвада Германия канцлери билан учрашувини ва Португалияга ишчи сафарини бекор қилдирган.
Куч тузилмалари вакилларининг террорчилар билан музокаралари бошланган. Жангарилар каттаси Мовсар Бараев ҳукумат расмийлари билан учрашишни талаб қилган. Музокараларга таниқли инсонлар жалб этилган, аммо у ҳеч кимни эшитишни истамаган. Террорчилар билан дастлабки алоқа 24 октябрь куни ўрнатилган: соат 00:15 да марказ биносига Россия Давлат думаси депутатлари Асламбек Аслаханов кирган. Ундан кейин 26 октябрь тонгига қадар Бараевнинг олдига россиялик сиёсатчилар (Иосиф Кобзон, Григорий Явлинский, Ирина Хакамада) шифокорлар (Қизил Хоч, Леонид Рошал, иорданиялик шифокор Анвар Ал-Саид), журналистлар (Анна Политковская, Сергей Говорухин, Марк Франкетти), Ингушетия собиқ президенти Руслан Аушев, қўшиқчи Алла Пугачёва кирган. Мазкур музокаралар давомида террорчилар йигирмадан ортиқ одамни қўйиб юборган.
Асирларга ёрдам бериш учун театр биносига оддий фуқаролар ҳам киришга уринган, бироқ улар террорчилар томонидан ўлдирилган. 24 октябрь кечаси бинога киришга муваффақ бўлган москвалик Олга Романова жангариларнинг биринчи қурбонига айланган. Кейинроқ ҳарбий юрист Константин Василев форма ва гувоҳномаси орқали бино ичига кирган ва ўзини асир болаларга алмашишни таклиф қилган, бироқ уни ҳам отиб ташлашган. Шунингдек, асирлар орасида ўғли бор дея хато ўйлаб, бинога кирган автокранчи Геннадий Влах ҳам ўлдирилган.
Штрум майда деталларига қадар инобатга олинган эди, аммо операцияни эртароқ бошлашга тўғри келган. 26 октябрга ўтар кечаси асирлардан бирининг асаблари дош бермай, сув идишини асосий бомба ёнида ўтирган худкуш-аёлга улоқтирган. Жангарилар ўт очишни бошлаган. Отишмада яна икки киши яраланган бўлиб, уларнинг бири вафот этган.
Мутахассислар вентиляция тизими орқали ухлатувчи газни қўйиб юборган. Соат 05:45 да операция бошланган, барча гуруҳлар бинога турли томондан киришни бошлаган. Айрим жойларда террорчилар кучли қаршилик кўрсатган. Тўқнашув якунланмасидан, ҳарбийлар одамларни эвакуация қилишни бошлаган. Газ таъсирида бўлган асирларнинг аксарияти ўзига келиши учун дераза ойналари синдирилган.
Соат 06:30 да ФХХ расмий вакили Театр маркази махсус хизматлар назоратига олингани, Мовсар Бараев ва террорчиларнинг катта қисми ўлдирилганини маълум қилган. Расмий маълумотларга кўра, операция давомида 40 нафар террорчи ўлдирилган. Театр марказидан жами 30 та портловчи қурилмалар, 16 та Ф-1 ва 89 та қўлбола гранаталар олинган. Портловчи моддаларнинг умумий тротил эквиваленти 110-120 килограммни ташкил этган. Бинога умумий ҳисобда 60 миллион рубллик зарар етказилган.
Нобель мукофотига лойиқ кўрилган Пастернак
1958 йилнинг 23 октябрь куни Борис Пастернак адабиёт бўйича Нобель мукофотига лойиқ кўрилганди. Бироқ шоир ундан воз кечган. 1989 йилда эса Нобель қўмитаси тарихий адолатни тиклаб, мукофотни марҳум шоирнинг ўғли Евгений Пастернакка топширганди.
Пастернак нафақат рус адабиётининг бетакрор шоири бўлган, балки у ижодий умри давомида насрий асарлар яратиш йўлида ҳам анча меҳнат қилган. Урушдан кейинги йилларда у «Доктор Живаго» романини ёзиб тугатган ҳамда унда шахсий ва ижтимоий ҳаёт орасида аросатда қолган Сергей Сикорскийга қондош рус зиёлисининг образини яратган. Романда совет даври ёзувчилари орасида биринчи бўлиб инқилоб ғояси рад этилган ва жамиятни ижтимоий жиҳатдан қайта қуриш мумкинлигига шубҳалар очиқланган. Шундай қилиб, асар Пастернакнинг тоталитар тузум томонидан тазйиқ остига олинишига сабаб бўлган.
Пастернак роман ғоясини узоқ вақт давомида ўйлаб юрган, унга пухта тайёргарлик кўрган. Асар 1903–1929 йиллардаги воқеаларни тасвирлаб ўтади. 1946 йилнинг февралида романнинг илк саҳифалари қоралана бошланган. Август ойида асарнинг биринчи боби тайёр бўлган эди. «Доктор Живаго» «мафкуравий жиҳатдан бегона» муаллифларга қарши курашнинг бошланишига сабаб бўлган. Шунга қарамай, Пастернак романни давом эттираверган.
1957 йил 5 сентябрда АҚШ Марказий разведка бошқармаси «Доктор Живаго» романини Италияда рус тилида нашр эттирган. Қизиғи, роман қўлёзмаси океан ортига қандай етиб боргани ҳозиргача сир бўлиб қолмоқда. Лекин муаллифнинг бу ишга розилиги бўлгани аниқдек. Асар нусхалари бу орада собиқ шўро ҳукуматининг қўлига келиб тушган. Албатта, романга қизиқиш ортди, ҳар бир боб ўрганиб чиқилиши кераклиги ҳақида топшириқ берилган. Шундай қилиб, Пастернакнинг ушбу романи социализм моҳиятини нотўғри талқин қилган асар сифатида баҳоланган.
Роман шўро тузимини қаттиқ танқидга олгани туфайли Совет Иттифоқида 1988 йилгача чоп этилмаган. Айнан шу сабабдан МРБ СССР аҳолисига бу китобни тарқатишга киришган.
Ҳаммаси шундан кейин бошланган. Пастернак ижтимоий ҳужумга учраган. 1958 йил 23 октябрь куни эса у Нобель мукофотини топшириш учун таклифнома ҳақида телеграмма олган. Ушбу асари учун Нобель мукофотининг берилиши Пастернак ва ҳукумат ўртасидаги муносабатни янада кескинлаштирган. Комсомоллар раҳбари Семичасний Москвадаги йиғинда «майли, Борис Пастернак хоҳласа, Нобель мукофотини бориб олсин, лекин ватанимизга қайтишни ўйламасин», дегани кўрсатилади манбаларда.
Борис Пастернак, албатта, бунга рози бўлмаган. Ижодкор ўз жасоратини намоён қилган ва «Россиядан кетиш мен учун ўлим билан баробар», дея мукофотдан воз кечган. Шу воқеалардан сўнг Пастернакка қаратилган ҳужумлар бир мунча пасая бошлаган.
Нобель қўмитаси қоидаларига кўра, мукофотни топширишга боғлиқ барча ҳужжатлар 50 йил давомида сир сақланади. 2009 йилнинг январида 1958 йилга оид ҳужжатлар оммага ошкор қилинган. Бундан фойдаланган Швеция газетаси ўша йилги мукофотларга яна кимлар даъвогарлик қилганини аниқлаган.
Ким адабиёт бўйича Нобель мукофоти лауреатига айланишини анъанавий равишда Швеция Академияси махсус коллегияси аниқлайди. Ҳар йили улар ўнлаб ва ҳатто юзлаб номзодларни кўриб чиқади. Нобель мукофотини топшириш қоидаларига мувофиқ битта номзод Швеция Академияси томонидан исталганча илгари сурилиши мумкин. Масалан, даниялик ёзувчи Ёханнес Йенсен номзоди 18 марта илгари сурилган ва у 1944 йилда мукофотга лойиқ кўрилган.
Очиқ маълумотларда келтирилишича, Борис Пастернак 1946 йилдан бошлаб потенциал номзод сифатида кўриб келинган, яъни «Доктор Живаго» романи Миланда чоп этилишидан 11 йил олдин.
23 октябрь куни ёзувчи Нобель қўмитасига телеграмма юборган: «Миннатдорман, хурсандман, ғурурланяпман, хижолатдаман». Бироқ 29 октябрь куни Пастернак ҳукумат таъсирида иккинчи телеграммани йўллашга мажбур бўлади: «Менга лойиқ кўрилган мукофот мен мансуб жамиятда қандай қандай қабул қилингани боис уни рад этишим керак. Менинг ихтиёрий рад этишимни ҳақорат сифатида қабул қилмангиз».
Пастернак ўлимининг охирига қадар мукофотни олмаган. Буни 1989 йилда шоирнинг ўғли Евгений Пастернак амалга оширган. Нобель мукофотидан воз кечиш Пастернакни жамиятдаги ҳужумлардан сақлаб қола олмаган, даромаддан айирган ва касаллигини оғирлаштирган. Борис Пастернак 1960 йилнинг майида вафот этган.
«Кун хронологияси» лойиҳаси доирасида ҳар куни эрталаб соат 09:30 да ушбу санага боғлиқ энг муҳим ва қизиқарли воқеалар ёритиб борилади.
Изоҳ (0)