21 октябрь санасига боғлиқ диққатга сазовор воқеалар қаторидан Вьетнамдаги урушга боришдан бош тортган америкаликларнинг норозилик намойишлари, дунёга машҳур кўзбойлоқчининг ўлимига сабаб бўлган кўричак ва ўзбек тилида давлат тили мақомининг берилишига оид фактлар ўрин олган.
«Пентагонга юриш» — Вьетнамдаги урушга қарши акция
1967 йилнинг 21 октябрь куни АҚШда Вьетнам урушига қарши норозилик намойишлари бошланган бўлиб, у тарихда «Пентагонга юриш» номини олган. Мамлакат аҳолиси томонида кенг кўламли норозиликлар асли 1964 йилда бошланиб, бир неча йил давом этган ва жамият, маданият, санъат ҳамда сиёсатга катта таъсир кўрсатган.
АҚШ 1965 йилда Вьетнамдаги ҳарбий можарога тўлақонли аралашишни бошлаган. Мамлакатда эълон қилинган сафарбарлик норозилик намойишлари тўлқинини юзага келтирган. Бунда нафақат ҳарбий хизматга чақирув факти, балки унинг ташкиллаштирилиш жараёни ҳам танқид қилинган. Чақирилувчилар маҳаллий комиссиялар квотаси бўйича танланган бўлиб, уларнинг объективлиги шубҳа остида бўлган. Одамлар аҳолининг асосан ўзига тўқ қатлами урушга чақирилмаётганини айтган. Бунга жавобан чақирув қоғозларини олганлар уларни оммавий равишда ёқишга тушган. Ушбу қадамни барча ҳам маъқулламаган.
Чақирув қоғозларининг ёқилиши орқали Вьетнамдаги урушга қаршилик билдириш шу қадар кенг тарқалганки, АҚШ Конгресси «уларни қасддан ёқиш ёки бузиш» ҳақида жавобгарликни таъминловчи ўзгартиришни қабул қилишга мажбур бўлади. Мазкур қарорни АҚШ Олий суди орқали сўз эркинлиги бекор қилишмоқчи бўлишган. Суд жазони қонуний деб топган, аммо намойишчиларни бу тўхтатмаган. Маълумотларга кўра, АҚШнинг камида 570 минг аҳолиси Вьетнамдаги уруш вақтида чақирув тартибини бузган дея топилган, аммо уларнинг фақат 8,5 минг нафарига айблов эълон қилинган бўлиб, ярми ҳам судгача етиб бормаган.
Айрим америкаликлар урушдан қочиш мақсадида Канадага кетган. Вьетнамга боришни истамаган америкаликлар машҳур «Бола ва уни парваришлаш» китоби муаллифи доктор Бенжамин Спок ҳам консультация берган. Спок бу иши учун судга жалб этилган.
Вьетнамдаги уруш ва норозилик намойишлари сиёсий ҳаётга таъсир кўрсатмай қолмасди. Улар 1968 йилги президентлик кампаниясининг асосий мавзусига айланган. Иштирокчилардан бири президент Жон Кеннедининг укаси Роберт Кеннеди бўлган. Президентлик кампанияси давомида Кеннеди Вьетнамдаги урушни тўхтатишни ёқлаган ва афроамерикаликларга тенг ҳуқуқлиликни таъминлашни ваъда қилган. Ўз навбатида Роберт Кеннеди чақирилувчиларга ўз хоҳишига кўра жарима эвазига хизматдан бош тортиш имкониятини тақдим этиш таклифини билдирган.
АҚШнинг турли шаҳарларида бўлиб ўтган норозилик намойишларидан кейин Вашингтонда кўп минг кишилик марш бўлиб ўтган. У мамлакат тарихидаги урушга қарши энг йирик намойишга айланган.
1969 йилнинг охирида АҚШда чақирув тизими ўзгартирилган. Декабрда биринчи чақирув лотереяси ташкил этилган. У тўғридан-тўғри эфир орқали трансляция қилинган. Аввалига барабандан олинган капсула орқали чақирувчиларнинг туғилган йили танланган. Биринчи бўлиб, тартиб рақами 258 (14 сентябрь) капсуласи олинган — бу 1944-1950 йилларда айнан шу санада туғилган эркаклар ҳарбий хизматга чақирилишини билдирган. Туғилган кунлар тақсимлаб бўлингач, алифбо бўйича қуръа ташланиб, чақирилувчиларнинг навбати тузилган.
1973 йилда Вьетнамдаги урушни тўхтатиш ва мамлакатда тинчликни қайта таъминлаш бўйича Париж битими имзоланган. АҚШ ва Шимолий Вьетнам делегацияларига раҳбарлик қилган Генри Киссинжер ва Ле Дик Тхо битимни имзолаганидан кейин тинчлик бўйича Нобель мукофотига лойиқ кўрилган.
Париж битимига кўра, АҚШ Вьетнамдаги қўшинларини 60 кунда олиб чиқиб кетиши керак эди. 1973 йилнинг 29 мартида Американинг сўнгги бўлинмаси Вьетнамни тарк этгани маълум қилинган.
Буюк Гудинининг ўлимига сабаб бўлган кўричак
1926 йилнинг 21 октябрь куни америкалик кўзбойлоқчи Гарри Гудини томошабиндан қорнига уришни сўраган. Орадан 10 кун ўтгач, у олган зарбаси оқибатида вафот этган. Аслида унинг ўлимига нима сабаб бўлганди?
Асл исми Эрик Вайс бўлган Гарри Гудини бутун дунёга кўзбойлоқчи, ҳар қандай занжирлардан қутулишга қодир уста сифатида танилган.
Эрик Вайснинг 1926 йил 31 октябрда вафот этиши бутун дунёда сенсацияга айланган. Ўша вақтда океаннинг нариги томонидан эҳтиёткор оптимизм ҳукмрон эди. Масалан, 1926 йилда Нидерландияда биринчи эскалатор яратилган. Шунга қарамай, одамлар қашшоқликда кун кечирар, Гитлер ва Муссолини дунё сиёсатида биринчилик учун курашарди. Бу Клод Моне вафот этган ва Мерилин Монро туғилган йил эди. Европа уддалаб бўлмас ишнинг ўзи йўқдек кўринган Америкага ҳасад билан қараган.
Эрик Вайс Чарли Чаплин, Стен Лорел ва Оливер Харди каби Америкага шундай тушкун кайфиятли даврида бироз бўлса-да завқ-шавқ улашиб келган; биргина фарқ, кўпчилик унинг ҳақиқий исмини билмаган. Аммо оёқларига занжир боғланган ҳолда қутига жойланиб, Нью-Йоркдаги портлардан бирида сувга ташланган Гарри Гудинини барча танирди. У ҳатто бронза тобутга дафн этилганида ҳам ундан чиқишга муваффақ бўлган.
Вайс бир вақтнинг ўзида кўзбойлоқчи, акробат ва полвон эди. Масалан, у қорнининг мушаклари ҳар қандай зарбага бардош бера олишини айтиб, томошабинлардан буни синаб кўришни таклиф этиб келган. Узоқ вақт шу каби зарбалардан бири Гудини ўлимига сабаб бўлган, дея ҳисоблаб келинган. Аммо дунёга машҳур кўзбойлоқчи шифокор консультациясини олмаганидан вафот этган.
Гордон Уайтхед, Жак Прайс ва Сем Смиловис исмли уч нафар канадалик талаба Гудинининг гримхонасига келиб, ростдан ҳам қорни ҳар қандай зарбага бардош бера олиш-олмаслигини сўраган. Гудини Уайтхедга буни синаб кўриш таклифини билдирган. У эса Вайснинг қорин қисмига кетма-кет бир нечта зарбани амалга оширган. Қолган икки йигит кейинчалик Гудини бундай кучли зарбалар қорин мушакларини таранг қилишга улгурмай, қаттиқ оғриқдан диванга ётиб қолган.
Эртаси кунги томошадан кейин Эрик Вайс поездда Детройтга йўл олган — икки кундан кейин шаҳарда унинг чиқиши бор эди. Бироқ кўзбойлоқчи ўзини ёмон ҳис қилган ва шифокорга консультация сўраб, телеграмма юборган. Аммо Детройтга келганида, афтидан бунга вақт ажрата олмаган. У иситмаси чиққан ҳолда умридаги сўнгги томошасини ижро этган.
Детройтддаги жарроҳ Гудинининг қорнини қўллари билан ушлаб кўриб ҳам ташхисни қўя оларди. Бу инсониятни йиллар давомида қийнаб келган кўричак эди. Эрик Вайс Монреалдалигида шифохонага йўл олганида омон қолган бўлиши мумкин эди. Шундай қилиб, у уч кундан кейин операция қилинган. Жарроҳ қорин пардаси яллиғланганини аниқлаган, шу билан бирга, парда тўлиқ йиринг билан қопланган. Операция фойда бермагач, тўрт кундан кейин унинг қорни яна очилиб, тозаланган. Аммо бу ҳам ижобий натижа бермаган, орадан уч кун ўтгач, Гудини 52 ёшида вафот этган. У Нью-Йоркдаги Куинс туманида доим трюкларида фойдаланиб келган бронза тобутга дафн этилган. Буюк Гудинининг ўлимига оддий кўричакнинг яллиғланиши сабаб бўлган.
Ўзбек тилига давлат тили мақомининг берилиши
Ўзбек тили расман давлат тили мақомини олганига 33 йил тўлди. 1989 йил 21 октябрь куни ЎзССР Олий Совети «ЎзССРнинг давлат тили ҳақида»ги қонунни қабул қилган эди. Ушбу тарихий воқеа Ўзбекистондаги расмий тарғибот томонидан мамлакатнинг СССРдан мустақиллиги йўлида қўйилган дастлабки жиддий қадам, деб тилга олинади ва кенг тантана қилинади.
Қонун ўзбек тили бутун Ўзбекистон бўйича давлат тили сифатида амал қилишининг ҳуқуқий асосларини белгилаб, иш юритишда, давлат органларига мурожаат қилишда ўзбек тилининг мавқейини биринчи ўринга олиб чиққан. Айни чоғда СССР қудратда бўлган вақтда ёзилган бу қонунда ўзбек тилининг мавқейи рус тили билан тенг келган ўринлар ҳам бор эди, кўп қаторларда рус тили «миллатлараро муомала тили» деб эҳтиёткорона ниқобланган. Боз устига, баъзи ташкилотларда, масалан, Ўзбекистон ҳудудидаги ҳарбий қисмларда ўзбек тилининг амалда бўлмаслиги қонуннинг ўзида ёзиб қўйилганди.
Ўзбекистон мустақилликни қўлга киритганидан сўнг, 1995 йили давлат тили ҳақидаги бош ҳужжат янгиланган. Қонун матни ҳам, моддалар сони ҳам қисқарди, ундаги «рус тили» ва «миллатлараро муомала тили» бирикмаларининг ҳар бири бир донагача камайди.
Ўзбекистон раҳбарияти мустақилликка роппа-роса икки йил тўлганидан бир кун ўтиб, лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини жорий этиш тўғрисидаги қонунни қабул қилган. Қонун «ўзбек ёзувининг лотин алифбосига ўтилган 1929—1940 йиллардаги ижобий тажрибасидан келиб чиқиб, кенг жамоатчилик вакиллари билдирган истак-хоҳишларини инобатга олган ҳолда» Ўзбекистоннинг ҳар тарафлама камол топиши ва «жаҳон коммуникация тизимига киришини жадаллаштирувчи қулай шароит яратишига хизмат қилиши»ни кўзлаб қабул қилинган.
1989 йил 20–21 октябрь кунлари Тошкентда ўн биринчи чақириқ Ўзбекистон ССР Олий Советининг ўн биринчи сессияси бўлиб ўтади. Сессияда СССР халқ депутатлари – Одил Ёқубов ҳамда Абдулла Орипов сўзга чиққанди.
Кўчирма:
Одил Ёқубов: – Ҳурматли депутатлар!Кўчирма:Биз бугун тарихий кунда тарихий қонунни қабул этиш учун тўпландик. Яна айтаман: «тарихий» деган сўзга урғу беришим, бу баландпарвозлик, дабдаба белгиси эмас. Бу кунимизнинг, анжуманимизнинг, қабул қилаётган қонунимизнинг нечоғли даражада қонуний бўлиши бизнинг ақл-идрок даражамизга боғлиқ. Бугун қабул қилаётган қонунимизни, айтайлик, 50 йилдан сўнг авлодларимиз қандай баҳолайдилар, миннатдорлик билан эслайдиларми ё таъна-маломатлар билан тилга оладиларми? Умуман, бу қонун ўзгармас ҳолда ярим аср яшай оладими ё кўп ўтмай таҳрирлар, ўзгартиришлар, қўшимчалар киритила бошланадими? Биз ҳаммамиз ана шу саволларга жавоб беришимиз ва қабул қилинган қонун учун масъулликни зиммага олишимиз керак.
СССР халқ депутати Абдулла Орипов эса тилимиз иккинчи ва ундан кейинги ўринларга тушиб қолгани, ўзбек тилининг луғат бойлиги кескин ғариблашганини айтиб ўтади. Баъзи одамларнинг ўзбек тилига давлат тили мақоми берилишига бирмунча ҳадиксираб қараётгани замирида худбинлик, ўзини ўйлаш борлигини таъкидлайди. «Модомики, мен ҳам она тилимда шеър ёзиб, қалам ҳақи олиб юрган эканман, камбағаллашиб қолган онажонимга баҳоли қудрат ёрдам беришга бурчлиман.
Абдулла Орипов: – Биз айни чоғда муҳим тарихий ҳужжатни муҳокама қилаётирмиз. Чунки масаланинг илдизи узоқ ўтмишга бориб тақалади. Она тилимизнинг обрў-эътибори учун кураш беш аср муқаддам ҳам мавжуд бўлиб, у Алишер Навоийнинг умр мазмунига айланган эди. Халқимизни якқалам қилгунча фидойи шоиримизнинг сочи оқариб кетмаганмиди? Она тилимизни ғоят ардоқлаган Бобур ҳатто ўзи босиб олган чет ўлкаларда ҳам ўз тилини тиқиштирмади, балки, танҳоликда бўлса-да, ўзи билан ўзи гаплашиб, ўзбек туркий тилимизнинг ривожига асарлари билан бебаҳо ҳисса қўшди.«Кун хронологияси» лойиҳаси доирасида ҳар куни эрталаб соат 09:30 да ушбу санага боғлиқ энг муҳим ва қизиқарли воқеалар ёритиб борилади.Ўзбек тилига давлат тили мақоми берилиши ҳар кимнинг ўз ота-онаси қўйган исми сингари табиий бир кўринишдир. Биз жаҳондаги қадимий бир тилнинг тақдири ҳақида ўйлаяпмиз. Биз яқин 10—15 йил ичида эмас, балки 100 йиллардан нарида тилимизнинг ҳоли нима кечади, авлодларга биз нимани мерос қилиб қолдирамиз – шу ҳақда ўйлаётибмиз. Бизнинг рўпарамизда бамисоли рангпар бир бемор турибди, уни оёққа турғаза оламизми ёки йўқми? Гап ана шу ҳақида бораётир.
Изоҳ (0)