Жорий йилнинг 14 сентябрь куни Қирғизистон ва Тожикистон давлат чегарасида қуролли можаро юзага келди.
Кейин Булоқбоши ҳудудида икки республика чегарачилари ўртасида отишма келиб чиқди. Чегара хизматининг хабар беришича, ҳодиса Тожикистон чегара отрядининг давлат чегараси участкасида жанговар позицияларни эгаллаб, томонлар ўртасида аввал эришилган келишувларни бузганлиги ва қирғиз чегарачиларининг ҳудудни тарк этиш ҳақидаги талабларини эътиборсиз қолдиргани сабабли содир бўлган.
16 сентябрь куни эрталаб қирғиз-тожик чегарасида вазият кескинлашди. Қирғизистон Тожикистонни можаро зонасида бир нечта ракета тизимлари (MLRS) ва ҳарбий авиациядан фойдаланганликда айблади. Тожикистон ҳукумати Қирғизистон Қуролли кучлари оғир қуроллардан фойдаланган ҳолда республиканинг чегарадош қишлоқларига ҳужум қилишда давом этаётганини маълум қилди.
Бир неча кундан сўнг 18 мингдан ортиқ Қирғизистон фуқароси тожик-қирғиз чегарасидаги жанговар ҳудуддан эвакуация қилинди.
Давлат раҳбарларининг юзма-юз учрашуви
Қирғизистон ва Тожикистон чегарасидаги вазият кескинлашган пайтда ҳар икки мамлакат президентлари Самарқандда ШҲТнинг саммитида иштирок этаётган эди.
Саммит йиғилишидан сўнг шу ернинг ўзида Садир Жапаров ва Эмомали Раҳмон чегарадаги вазият юзасидан юзма-юз музокара ўтказди.
Икки давлат раҳбарлари тегишли тузилмаларга ўт очишни тўхтатиш, қўшин ва воситаларни тўқнашув чизиғидан олиб чиқиш бўйича кўрсатмалар беришга келишиб олди.
Икки давлат Миллий хавфсизлик давлат қўмитаси раҳбарлари бошчилигида ҳодисанинг ҳолатлари ва сабабларини ўрганиш учун комиссия тузилиши маълум қилинди.
Давлат чегарасини делимитация ва демаркация қилиш бўйича Қирғизистон ва Тожикистон ҳукуматлараро комиссияси ишини жадаллаштириш бўйича ҳам келишувга эришилди.
Бундан ташқари, Қирғизистон ва Тожикистон хавфсизлик идоралари раҳбарлари маҳаллий вақт билан 16:00 да ўт очишни тўхтатишга келишиб олди.
Бир муддат келишувга амал қилинган бўлса ҳам, кейинчалик ўт очишлар давом эттирилди. Ҳаттоки, Қирғизистон Тожикистон билан тўқнашувда Bayraktar дронларидан фойдалангани акс этган видео ҳам эълон қилинди.
Чегарадаги можароларнинг илдизи қаерда?
Қирғизистон ва Тожикистон ўртасидаги давлат чегарасининг узунлиги қарийб 980 километрни ташкил этади, Совет Иттифоқи парчаланганидан кейин ҳам унда ўнлаб баҳсли участкалар сақланиб қолган. 2002 йил декабрь ойидан бери делимитация (давлат чегарасини белгилаш, унинг ўтишини тавсифлаш ва хариталаш) бўйича музокаралар давом этмоқда. Ҳозирги вақтда чегара чизиғининг 660 км дан ортиғи (тахминан 70 фоиз) аниқланган ва давлатлар томонидан ўзаро тан олинган, қолганлари эса баҳсли ҳисобланади. Ушбу муаммонинг ҳал бўлмагани икки республиканинг маҳаллий аҳолиси ва ҳарбий хизматчилари ўртасида, шу жумладан, ўқотар қуролдан фойдаланиш билан боғлиқ низоларга бир неча бор сабаб бўлган.
1937 йилда чегара бўлинаётганда ҳеч ким ерлар ҳақида ортиқча ўйламаган, чунки бу ягона давлат доирасидаги маъмурий чегара эди. Ҳамма нарса ягона марказдан бошқарилгани учун чегарадан ўтиш ёки иқтисодий фаолият билан боғлиқ муаммолар бўлмаганди.
Тарихчи Станислав Притчиннинг таъкидлашича, 1991 йилда маъмурий чегара ундаги қўшинлари, ҳарбий, божхона ва бошқа атрибутлар билан давлат чегарасига айланганда барчаси кескин ўзгарди.
«Қирғизистон ва Тожикистон ўртасидаги чегара ўта мураккаб тоғли ҳудуддан ўтиши ва унинг узунлиги 980 километрни ташкил этишини инобатга олсак, ҳатто нормал фаолият кўрсатаётган давлат муассасаларида ҳам буни аниқлаш анча мушкул эканлиги аён бўлади», — дейди тарихчи.
Унинг қўшимча қилишича, кўплаб посцовет давлатлари делимитацияни тўлиқ амалга ошира олмаган, шу сабабли кўплаб ҳудудий муаммолар юзага келади.
Тарихчининг сўзларига кўра, расмийларнинг тўқнашув фуқаролар ҳаётининг ёмонлашишига олиб келишини тушуниши можарони ҳал қилишга ёрдам беради. Унинг қўшимча қилишича, икки тоғли республика менталитети, маданияти, географияси ва турмуш даражаси ўхшаш, шунинг учун улар ўртасидаги зиддият ҳар қандай соғлом фикрга зиддир.
«Барча масала бу қарама-қаршиликдан манфаатдор бўлган баъзи ўйинчиларнинг манфаатларидан устун туриш ва айнан ўз фуқароларини ҳимоя қиладиган давлат каби ҳаракат қилишдир. Бу, албатта, Қирғизистон ва Тожикистон томонлари учун биринчи рақамли вазифа», — деб хулоса қилди Притчин.
Қирғизистон – Тожикистон чегарасидаги йирик тўқнашувлар
2014 йилнинг 11 январь куни Қирғизистоннинг Боткен вилоятидаги Оқ-Сай чегара посёлкаси ҳудудида қирғиз ва тожик чегарачилари ўртасида отишма содир бўлган. Тўқнашув натижасида Қирғизистондан олти нафар ва Тожикистондан икки нафар ҳарбий жароҳат олган. Тўқнашувга Кўк-Тош—Ақсой автомобиль йўлининг Қирғизистон томонида жойлашган ушбу ҳудудда (Тожикистоннинг Ворух анклавини четлаб ўтиш) қурилиши сабаб бўлган. Қирғизистонда бу ҳудуд республикага тегишли, Тожикистонда эса баҳсли.
2014 йилнинг 7 май куни Боткен вилоятининг Кўк-Тош қишлоғи яқинида чегарадош қишлоқлар аҳолиси ўртасида низо келиб чиққан. Тўқнашув натижасида ўнлаб одамлар жароҳатланган. Қирғизистон Давлат чегара хизмати маълумотларига кўра, можаро Тожикистон фуқароларининг Боткен-Исфана автомобиль йўли бўйлаб кетаётган Қирғизистон фуқаросининг машинасини тошбўрон қилиши билан бошланган. Ўз навбатида, тожик ОАВлари тўқнашув сабабини бир гуруҳ қирғизистонликларнинг тожик рақамлари бўлган машинага ҳужум қилганини, унда ёш болалари бор эр-хотинлар бўлганини айтган. Қирғизистон томони маълумотларига кўра, жами 30 киши, Тожикистон томонига кўра – 60 киши жабрланган. Умуман олганда, тартибсизликларда ҳар икки томондан 1,5 мингга яқин одам иштирок этган. Тўқнашув вақтида улар ёқилғи қуйиш шохобчаси, дўкон ва иккита юк машинасини ёқиб юборишган. Қирғизистон ва Тожикистон чегарачилари ва полицияси оломонни тарқатиш учун ҳавога ўқ узган.
2014 йилнинг 10 июль куни Қирғизистоннинг Боткен вилоятининг Тамдиқ туманидаги қирғиз-тожик чегарасининг келишилмаган қисмида икки давлат чегарачилари ўртасида қуролли тўқнашув содир бўлиб, бир неча соат давом этган. Бишкек воқеада қирғиз ҳарбийларига тош отишни бошлаган Тожикистон фуқароларини айблади. Қирғизистон томонига кўра, Тожикистоннинг икки фуқароси ҳалок бўлган, беш нафари яраланган. Айни вақтда Душанбеда бир киши ҳалок бўлгани ва етти нафар одам яралангани ҳақида хабар берилган.
2014 йилнинг 25 август куни Қирғизистоннинг Тожикистон билан чегарадош Лейлек вилоятида икки давлат ҳарбий хизматчилари ўртасида отишма келиб чиққан. Тожикистоннинг икки фуқароси: чегара қўшинлари зобити ва маҳаллий аҳоли ҳалок бўлган, олти нафари яраланган. Тожикистон Миллий хавфсизлик давлат қўмитасининг маълум қилишича, можарога чегаранинг баҳсли участкасида ўзбошимчалик билан қурилган дарё ўтиш жойи сабаб бўлган. Бишкек маълумотларига кўра, Қирғизистон чегарачилари кўприкни демонтаж қилишни тўхтатишни, шунингдек, тожик чегарачилари унда ўрнатишга уринган давлат чегарасининг келишилмаган қисмидан янги чегара постини олиб ташлашни талаб қилган. Бунга жавобан тожик ҳарбийлари миномётлардан фойдаланиб, қирғиз чегарачиларига қарата ўт очган.
2019 йилдан бери давом этаётган можаролар
2015—2018 йилларда Қирғизистон-Тожикистон чегарасида нисбатан хотиржамлик даври бўлган эди. Тўқнашувлар юзага келганига қарамай, томонлар ўқотар қурол ишлатишдан тийилди. Жиддий тўқнашувлар 2019 йилдагина қайта бошланган.
2019 йилнинг 13 март куни Қирғизистоннинг Ақсай қишлоғи ва Тожикистоннинг Мехнатобод қишлоғи чегарасида Қирғизистон йўл хизматлари томонидан баҳсли ҳудудда айланма йўл қурилиши сабабли можаро келиб чиққан. Қирғизистон томонига кўра, тартибсизликлар ўқотар қурол ишлатган, уч киши яраланган. Тожикистон расмийларига кўра, можаро натижасида икки нафар мамлакат фуқароси ҳалок бўлган, 30 дан ортиқ киши жароҳатланган.
2019 йилнинг 22 июль куни Қирғизистоннинг Оқсой қишлоғи ҳудудида маҳаллий аҳоли ва Ворух анклавида яшовчи Тожикистон фуқаролари ўртасида яна низо келиб чиқди. Расмий Бишкекнинг сўзларига кўра, бунга Ворухга киришдан аввал анклав аҳолиси томонидан байроқ устуни ўрнатилгани қўшни Оқсой аҳолисининг норозилигига сабаб бўлган. Душанбеда уларнинг фикрича, можаро Ворух ҳудудида «Ақсай» ёзуви туширилган стела ўрнатилгани туфайли бошланган. Тўполон пайтида можаро томонлари ов қуроллари, тошлар ва таёқлардан фойдаланган. Тожикистоннинг бир фуқароси ҳалок бўлган, ҳар икки томондан 30 дан ортиқ киши жароҳатланган ва яраланган, улар орасида чегарачилар ва полиция ходимлари ҳам мавжуд бўлган.
2019 йилнинг 16 сентябрь куни Қирғизистоннинг Боткен вилоятининг Лейлек туманидаги қирғиз-тожик чегарасининг баҳсли участкасида икки давлат чегарачилари ўртасида яна қуролли тўқнашув келиб чиққан. Отишма натижасида бир қирғизистонлик чегарачи ҳалок бўлган, яна 13 нафари, жумладан маҳаллий аҳоли вакиллари ҳам яраланган. Тожикистон томондан уч киши ҳалок бўлган, ўн киши яраланган. Бишкек маълумотларига кўра, ҳодисага Тожикистон фуқаролари томонидан «чегаранинг баҳсли участкасида объект» қуриши сабаб бўлган.
2020 йилнинг 8 май куни Тожикистоннинг Сўғд вилояти Исфара туманининг Кумазор шаҳрида тожик-қирғиз чегарасида ер низоси сабабли можаро келиб чиққан, натижада Тожикистоннинг икки фуқароси ўқдан оғир тан жароҳати олган. Қирғизистон томонининг маълум қилишича, тожик чегарачилари қирғиз ҳамкасблари ва фуқароларига қарата ўт очган. Ўз навбатида, Тожикистон Миллий хавфсизлик давлат қўмитаси чегара қўшинлари матбуот хизмати можаро қўзғатувчилар қўшни республика фуқаролари бўлганини, қирғиз чегарачилари эса қуролсиз Тожикистон фуқароларига қарата ўт очганини маълум қилди. 9 май куни эса икки давлат дипломатик идоралари чегарадаги воқеа юзасидан норозилик ноталарини алмашган.
2021 йил 28 апрель куни Қирғизистон ва Тожикистоннинг чегарадош қишлоқлари аҳолиси ўртасида мулк ҳуқуқи ҳар икки томон баҳсли бўлган Бош сув тақсимлаш пункти ҳудудида низо келиб чиққан. 29 апрель куни икки давлат ҳарбий хизматчилари ўртасида қуролли тўқнашув содир бўлди. Бишкекда улар тўқнашувлар чоғида тожик ҳарбийлари пулемёт, миномёт ва Ми-24 жанговар вертолётларини қўллаганини айтишган. Ўша куни кечқурун Қирғизистон ва Тожикистон ўт очишни тўхтатиш ва ҳарбий қисмларни доимий жойлашиш жойларига олиб чиқиш тўғрисида келишиб олдилар, бироқ вақти-вақти билан алоҳида жойларда 1 майгача отишмалар давом этди. Қирғизистон Соғлиқни сақлаш вазирлиги маълумотларига кўра, Тожикистон билан чегарадаги тўқнашув натижасида Қирғизистоннинг 36 нафар фуқароси ҳалок бўлган, 153 нафари яраланган, ҳалок бўлган ва яраланганларнинг аксарияти тинч аҳоли вакилларидир. Республикадаги тўқнашувлар давомида 129 та бир қаватли турар-жой бинолари ва 84 та бошқа объектлар, жумладан, мактаб, ўт ўчириш бўлими, болалар боғчаси, ички ишлар бўлими биноси, 4 та чегара пости, 27 та ёқилғи қуйиш шохобчаси ва кутубхона ёқиб юборилган ёки вайрон қилинган. Жами 40 мингга яқин тинч аҳоли можаро ҳудудидан эвакуация қилинган. Душанбега кўра, 16 киши ҳалок бўлган, 110 дан ортиқ киши жароҳатланган. Тожикистон ҳукумати ҳузуридаги Фавқулодда вазиятлар ва фуқаролик мудофааси қўмитаси маълумотларига кўра, Қирғизистон билан чегарадаги можаролар чоғида мамлакатнинг чегарадош қишлоқларидаги 14 та уй бутунлай вайрон бўлган, 15 мингга яқин маҳаллий аҳоли хавфсиз жойларга эвакуация қилинган.
2022 йил 27 январь куни Қирғизистон-Тожикистон чегарасида икки давлат ҳарбий хизматчилари ўртасида низо келиб чиққан. Тожикистон Миллий хавфсизлик давлат қўмитаси Қирғизистон томонидан ўққа тутилгани, миномётлар ва дронлардан фойдаланилгани, шунингдек, тинч аҳоли орасида икки нафар ҳалок бўлган ва ўн нафар яралангани ҳақида хабар берди. Қирғизистон Тожикистонни қурол-яроғ, жумладан, миномёт ва гранатадан фойдаланганликда айблади, шунингдек, Тожикистондан чегарага оғир техника олиб чиқилаётгани ҳақида хабар берди. Қирғизистон Соғлиқни сақлаш вазирлиги маълумотларига кўра, республиканинг 11 фуқароси жабрланган. 28 январга ўтар кечаси томонлар вакиллари ўт очишни тўхтатиш бўйича келишувга эришгач, чегарада вазият барқарорлашган эди.
Чегарадаги вазият ҳозирда қандай?
17-сентябр куни Қирғизистон Тожикистон билан чегарадош Боткен вилоятида фавқулодда вазият режимини эълон қилди.
У ердан маҳаллий аҳоли эвакуация қилинмоқда.
Қирғизистон президенти Садир Жапаров Тожикистон билан чегарадаги воқеалар юзасидан баёнот эълон қилиб, унинг мамлакати ўз ерининг бир метрини ҳам бермаслигини айтди.
«Нима бўлса ҳам биз ўз аждодларимиздан мерос қилиб олган еримизнинг бир квадрат метрини ҳам бериб қўймаймиз. Миллий манфаатларимизни ҳимоя қиламиз.
Қирғиз-тожик чегарасини аниқлаштириш масалалари ҳамон кун тартибида турибди… Биз муаммони тезкор ҳал қилишга қаратилган уринишларимизни бир дақиқага ҳам тўхтатганимиз йўқ», — деди Жапаров.
Изоҳ (0)