«Блэкаутдан ҳимоя»: Ўзбекистонда қуёш панеллари бўйича асосий маълумот — сотиб олиш, ўрнатиш, фойдаланиш

Республика бўйлаб электр токининг ўчиши, барчага тенг ноқулайликларга сабаб бўлди. Кундалик ҳаётга келтирган зарарлар эртасига унутилар. Иқтисодиёт учраган «йўқотишлар»ни тиклашнинг имкони бормикин?

Чекка қишлоқ аҳолиси, балки, юз берган блэкаутни нисбатан осонроқ бошдан ўтказгандир. Аммо авваллари электр токининг оммавий ўчиб қолиши гувоҳи бўлмаган шаҳар аҳолиси бу вазиятда қандай йўл тутишни билмай қолди.

Шу каби чорасизликка дуч келмаслик учун қуёш панеллари энг мақбул ечим.

Блэкаут ортидан эҳтиёж ва талаб ортиб борган қуёш батареяларини ўрнатишни мақсад қилган, аммо у ҳақда маълумотга деярли эга бўлмаганлар учун «Дарё» қўлланма вазифасини ўтовчи мақола тайёрлади. Ундан фойдаланиб, электр токи билан боғлиқ ҳеч қандай муаммолар сизни безовта қилмаслиги аниқ.

Қуёш панеллари нима?

Қуёш батареялари — қуёш энергиясини тўғридан-тўғри электр токига айлантирадиган фотоволтаик конвертор, яъни яримўтказгичли қурилма бўлиб, улар махсус рамкаларга жойланиб, қуёш панелларини ҳосил қилади.  Аниқроғи, қуёшдан олинган ёруғликни электр токига айлантириб, фойдаланишга тайёр ҳолга келтирилган рамкалардир.

Қуёш панеллари қуёш электр станцияси деб ҳам ишлатилади. Уларнинг 2 хил варианти мавжуд:

1. Аккумулятор билан ишлайдиган (автоном қуёш электрон станцияси, кейинги ўринларда ЭС).

Аккумулятор билан ишлайдиган ЭСларни электроэнергия етиб бормаган ёки тез-тез узилишлар кузатиладиган жойларга ўрнатиш мақсадга мувофиқ. Чунки у захирада қуёшдан йиғган энергиясини сақлаб туради ва сутканинг исталган вақтида ундан фойдаланиш мумкин бўлади.

Унинг ишлаш тизими тахминан шундай: Сиз фойдаланаётган электр энергияси тўсатдан ўчиб қолса, аккумулятордаги захира энергия автомат тарзда тармоққа уланади (етиб келади) ва маълум соатларга етади.

2. Тармоқ электростанцияси. Унда фақат қуёш панеллари ва инверторлар бўлади. Бу станция электр тармоғи билан параллел тарзда ишлайди. Бу усулдан асосан электр энергиясини иқтисод қилиш, тежаш мақсадида фойдаланилади.

Унинг ишлаш принципи тахминан қуйидагича: Қуёш панелларидан олинган энергияни инвертор 220 ёки 380 волтга айлантириб, куннинг ёруғ вақтида истеъмолчига тўғридан-тўғри етказиб бериши мумкин.

Ортиб қолган энергияни эса, давлат электр тармоғига узатиб, куннинг қоронғи вақтида яна ўша электр тармоғидан фойдаланиш имкони бўлади.

Шунда фойдаланувчи давлат электр тармоғидан деярли фойдаланмаган ҳисобланади. Бу панелни икки томонли ўз ҳисоблагичи бўлиб, давлат ҳисобидан ва қуёш энергиясидан умумий қанча фойдаланилганини кўрсатиб туради.

Қуёш батареяларининг нархлари қандай?

Қуёш панеллари 300 кундан ортиқ қуёшли об-ҳавосига эга Ўзбекистонда ҳам ишлаб чиқарилади. Уни шу ердан ҳам харид қилиш имкони мавжуд.

Энергетика вазирлигининг маълумотларига кўра, энг арзон қуёш панеллари 150 Вт қувватга эга, бу эса улардан фойдаланиб, уйнинг 5-6 та хонасини ёритиш ва битта телевизорни ишлатиш имконини беради.

Агар уйда иккита телевизор, битта музлаткични электр энергияси билан таъминлаш зарур бўлса, камида 2 кВт қувватга эга қуёш панеллари керак бўлади.

Агар оила кондиционер ҳам ишлатса — 3 кВт қувватли панеллар зарур бўлади. Уларни ишлаб чиқаришда маҳаллий мутахассислар импорт компонентларидан фойдаланадилар.

Шу сабабли, нархлар кўп ҳолларда хорижий етказиб берувчилар нархига боғлиқ. Бугунги кунда 2 кВт блок нархи 18-30 млн сўмга баҳоланмоқда, ўрнатиш харажатлари ҳисобга олинса, 3 кВт қувватга эга агрегатни ўрнатиш 20-45 млн сўмга тўғри келади. Нархлардаги фарқ маҳаллий маҳсулотларнинг маркасига ҳам боғлиқ.

Қуёш панеллари қаерга қандай ўрнатилади?

Қуёш панеллари географик ҳудудга қараб – Ўзбекистонда жанубга қараб ўрнатилиши – мукаммал ўрнатиш ҳисобланади. Ҳовли турар жойларга ўрнатиш учун уй томлари энг оптимал вариант саналади.

Томда қуёш панелларига деярли соя тушмайди. Катта қувватли қуёш панеллари учун эса, албатта, катта очиқ майдонлардан, дарахтлар соя солмайдиган ерлардан  фойдаланиш, атрофига махсус тўсиқлар ўрнатиш тавсия этилади.

Ўрнатишда қаттиқ жисмлар тегса, синиши мумкинлигини ҳам эътибордан четда қолдирмаслик керак. Панел синса, уни таъмирлаш имкони мавжуд эмас.

Панеллар қандай танланади, улар бир кунда неча соатлик ишлаш қувватига эга?

Уй ёки корхоналарга ишлатиладиган электрга бўлган эҳтиёждан келиб чиқиб, маълум қувватли қуёш батареялари тавсия этилади. Бу уй квадрат метрига боғлиқ эмас.

Агар харидор ойлик, йиллик электр истеъмолини ёзиб, мутахассисга кўрсатса, унга айнан қанча қувватли қуёш панели кераклигини аниқлаш осон бўлади. Қанча соат ишлашини мижоз ўзи танлайди.

Қуёш панеллари бир суткада 1 соатдан 24 соатгача  ҳам истеъмолчини электр энергияси билан таъминлай олади. Бунда харид қилинаётганда кундалик фойдаланиладиган электр қиймати ва истеъмолчилар қанчалиги муҳим саналади.

Мутахассис шундан келиб чиқиб, қайси бири тўғри келишини аниқ тавсия қила олади.

Қуёш панелини ўрнатмоқчи бўлган фуқаро ишни нимадан бошлаши керак?

Мутахассис фикрига кўра, ўрнатишни истаган фуқаро ҳеч кимдан рухсат олиши керак бўлмайди. Шунчаки, фирмага мурожаат қилиб, буюртма бериб, ўрнатаверади.

Шундан сўнг, Давлат хизматлари агентлигига телефон қилиб, бу ҳақда хабардор қилинади. Улар керакли қадамларни тушунтириб, Ҳудудий электр тармоқларига хабар бергач, махсус ходимлар  истеъмолчи хонадонига келади.

Қуёш батареялари ўрнатилгани учун солиқ тўланадими?

Энергетика вазирлиги маълумотларига кўра, қуёш панеллари ва қуёш сув иситгичларини ўрнатган фуқаролар учун ҳеч қандай қўшимча солиқ ёки тўловлар жорий этилмайди, балки уларга қуйидаги имтиёзлар тақдим этилади:

• Фойдаланувчи ўрнатган қуёш панеллари орқали ишлаб чиқарилган электр энергиясидан фойдаланган ҳолда ўз эҳтиёжларидан ортган қисмини ҳудудий электр тармоқлари корхонасига сотиши ҳам мумкин;
• Ўзбекистонда жисмоний ва юридик шахсларга қуёш фотоэлектр станциялар, қуёш сув иситгичларини сотиб олиш ва ўрнатиш харажатларининг бир қисми Давлат бюджети ҳисобидан қоплаб берилади;
• Қуёш панеллари ва қуёш сув иситгичларини ўрнатган жисмоний шахслар 3 йил, тадбиркорлик субъектлари эса 10 йил давомида ер ва мулк солиғидан озод этиладилар.

Аккумуляторли электростанциялар Ўзбекистондаги бугунги кун электр нархи билан ҳисоблаганда, 5 йилда ўзини оқлайди, яъни сарфланган маблағ 5 йил ичида чиқади.

Олтинчи йилдан бошлаб, фуқаро бепул электр энергиясидан фойдаланаётган бўлади. (Агар каттароқ саноат корхонада фойдаланилса, бир йилга етмасдан ҳам оқлаши мумкин). 

Қуёш панеллари ўртача 25 йил муддат ишлайдиган бўлса, 20 йил бепул ёруғлик энергияси билан таъминлайди.

Қуёш панелларига об-ҳавонинг таъсири қандай? Қор, чанг, чақмоқ бўлганида қандай ҳимоялаш мумкин?

Қор панел юзасига ўрнашиб қолиши ҳоллари Ўзбекистон шароитида кам кузатилади. Бунда оддий усуллар билан тозалаш мумкин. Қор эримайдиган ҳолларда ҳам қуёш батареясига сезиларли зарари бўлмайди.

Қорнинг ёруғлик ўтказувчанлиги юқори бўлганлиги учун станциянинг кўпи билан 15-20% қувватини камайтириши мумкин. Чангли об-ҳаво шароитида эса, ёз ойларида бир ойда 1-2 марта юзасини артиб туриш тавсия этилади.

Ёғингарчилик бўлган фаслларда юзаси чанглардан табиий равишда тозаланиб, ювилиб туради. Агар йирик катталикдаги дўллар ёғса, батареянинг сифатига ҳам, механик жиҳатдан ҳам зарар етказиши мумкин.

Енгил ёғингарчиликлардан зарар етказмаслигининг сабаби – панеллар ёғингарчиликлардан ҳимояловчи махсус қопламалар билан ишлаб чиқилади ва сув ўтказувчанлиги мустаҳкам ҳисобланади. Агар белгиланган стандартларга мос равишда ўрнатилмаса, чақмоқ уришидан зарар кўриши табиий.

Булутли ҳавода ишлайдими?

Ҳар бир қуёш панелининг орқасида махсус жадвал кўрсатилган бўлиб, унинг юқори қисмида электр параметрлари ёзилади.

Ўзбекистон шароитида, очиқ ҳавода 1кВт қуёш панели ўртача 8520 Вт дан 950 Втгача энергия ишлаб чиқаради. Булутли ҳаво бўлиб, ёруғлик камайгани сари, ўз-ўзидан ушбу кўрсаткичлар ҳам пастлай бошлайди.

Ўзбекистонда қуёшли иссиқлик энергиясидан фойдаланувчилар сони кун сайин ортиб, баъзилар уни ўзи тайёрлаб, сотишни ҳам бошлаб юборган.

«Дарё» аввалига қулай шароит яратиш мақсадида қуёш панелларини уйига ўрнатган, сўнг биринчилардан бўлиб давлатга сотган мутахассис Ёдгоров Рустам Рахимжон ўғли билан боғланди:

Энергетика соҳасида ишлаганим учун уй қураётган вақтим давлатдан берилаётган ток қуввати тўсатдан ўчиб қолиши мумкинлиги, ишимизда тўхташ бўлиб қолиш эҳтимолининг олдини олиш мақсадида уйимга ёруғлик орқали қувват берадиган панеллар ўрнатиш ғояси келган. Илк мақсад — «свет» ҳаммада ўчса ҳам, менинг уйимдаги техникалар ишлаб, хонадоним ёруғ бўлиб туриши бўлган. Ўрнатиш ўша вақтда (2020 йилнинг бошида) 55 миллион сўмга тушган. Хом ашёлар барчаси Solornature компаниясидан олинган (ўзи ҳам шу компания таъсисчиларидан бири). Ясашга унча узоқ вақт кетмаган, кўпи билан 3 кун муддатда тайёр бўлган. Сарфланган маблағ ҳали ўзини оқламаган. Унга бироз муддат керак.

Тайёр панелларни сотиш бўйича ўзим таклиф билан чиқмаганман. Президентнинг 44-22 сонли қарори чиққанидан сўнг, табиий ёруғликдан энергия олиш қандай экан, деган қизиқиш билан керакли ташкилотларга қатнаб, мурожаат қилиб, биринчи ўзим амалга оширишни, кейин оммалаштиришни мақсад қилганман. Ва бунга эришганман. Илк панелларни ўрнатганимдан бироз вақт ўтиб, қуёш панеллари савдосини йўлга қўйганман.

«Ўзэлтехсаноат» уюшмаси эса, аҳолига намуна сифатида «Яшил энергетика» манбаига уланган илк ташкилот саналади.

Уюшма матбуот котиби Намоз Толиповга кўра, 2021 йил президент иштирокида бўлиб ўтган йиғилишда қуёш электростанциялари ҳақида сўз боради. Президент Шавкат Мирзиёев қатнашчиларга: ‘Қуёш панелларидан фойдаланишни халқдан талаб қилмаяпсизлар. Ўзингиз намуна бўлиб, бошлаб ҳам бермаяпсиз’, мазмунидаги гапи уюшманинг қуёш энергия панелларидан фойдаланадиган илк ташкилотга айланишига туртки бўлган.

Уюшма «Яшил энергетика»  манбаини тўлиқ қўллаб-қувватлаш мақсадида электромобилларни зарядловчи, ҳозирча битта машинага мўлжалланган қувватлаш станциясини қуёш панелларидан олинган энергияга улаган. Яъни, бугунги кунда талаб ортиб бораётган, аммо қувватлаш станциялари кам бўлган электромобиллар ўша қувватлаш станциясидан бепул фойдалана олади.

Юқорида фақат давлатдан келадиган электр энергиясига боғланиб қолмай, оила иқтисодиётига фойда олиб келувчи шахсий электр манбаи — қуёш панелларини ўрнатмоқчи бўлган ҳар бир истеъмолчига етарли маълумотлар келтирилди.

Таъкидланганидек, уни ўрнатгач, фойдаланувчи нафақат электр токидан бепул фойдалана олади, балки уни давлатга сотиб, моддий фойда олиш имкони ҳам мавжуд.

Шунда, умид қиламизки, яқин тарихда илк бор кузатилган «блэкаут» дея номланувчи ноқулай, ёқимсиз вазиятлар бизга бегона бўлади.