Ўзбекистон бозори жадал суръатларда ўсиб бормоқда: сўнгги тўрт йил ичида мамлакат ЯИМи ошди, иқтисодий ўсиш кўрсаткичи 24 фоизга етди. Шунга қарамасдан, мамлакатда рақобатлашиш қийин бўлган халқаро гигант компаниялар мавжуд эмас. Ўзининг қайси тарафи билан ушбу бозор жозибадор? Мамлакатда янги иш бошлаш учун қандай қилиб компанияни рўйхатдан ўтказиш мумкин? Маҳаллий аҳоли менталитетининг қандай ўзига хос томонларини ҳисобга олиш керак? Шу каби масалалар ҳақида Broniboy ресторан ва дўконларининг етказиб бериш хизмати асосчиси Александр Радионов сўзлаб беради.
Ўзбекистонда Россия капитали иштирокидаги компаниялар улуши мунтазам ўсиб бормоқда – 2019 йилдан буён ушбу кўрсаткич 10 фоизга ошди. Ҳатто пандемия сабаб юзага келган чекловлар ҳам бунга тўсқинлик қилмади.
Россия компаниялари томонидан Ўзбекистон иқтисодиётига киритилган сармояларнинг умумий ҳажми аллақачон 10 млрд долларга етди. Шунга қарамай, Россия бизнесининг барча иштирокчилари ҳам мамлакат бозорини жиддий қабул қилмаяпти.
Азалдан россияликлар учун Қозоғистон давлати манфаатдор минтақа бўлиб келган, бироқ жорий йил бошидаги воқеалар республика учун 2-3 млрд долларга баҳоланаётган иқтисодий йўқотишларга сабаб бўлди. Айни вазиятда эса Ўзбекистон – бизнесни ривожлантириш учун мақбул минтақага айланиши мумкин.
Танқидчилар Ўзбекистонни иқтисодий ва технологик соҳаларда энг четда қолган мамлакатлар қаторига киритишади. Узоқ вақтлар мобайнида улар мамлакат 90 йиллар бошидан 2016 йил охиригача ташқи эшиклардан ёпиқ бўлган деб ўзларини оқлашди.
Тешик қайиқни юзага кўтариш
Ўзбекистон бозори жадал суръатларда ўсиб бормоқда: сўнгги тўрт йил ичида мамлакат ЯИМи 4,5 фоиздан 6,9 фоизга кўтарилди, иқтисодий ўсиш 24 фоизни ташкил қилди. Тез фурсатларда ўсиб бораётган бозорни сувнинг кўтарилишига қиёслаш мумкин – у барча қайиқларни, ҳаттоки тешик қайиқларни ҳам кўтариб юборади. Ривожланиш имкониятига эга компания бундай бозорда шунчаки тўхтаб қола олмайди.
Яна бир ижобий томони шундаки, ҳозиргача бу ерда рақобатлашиш бефойда бўлган халқаро гигант компаниялар ва монополистлар деярли йўқ. IBM IT-корпорацияси, «Газпром» ҳамда «Лукойл» нефть ва газ компаниялари, S7 авиакомпанияси ва «Нижфарм» каби фармацевтика компаниялари ҳозирча ўз вакиллик идораларини очган.
Carrefour халқаро супермаркетлар тармоғи Ўзбекистонга кириб келган биринчи хорижий ритейлер ҳисобланади. Республикада Samsung компаниясининг тўртта расмий филиали бўлиб, унга рақобатдош Apple компанияси эса ҳозирча ўзининг биринчи расмий ваколатхонасини очишни режалаштирмоқда.
Бозорнинг бошқа қисмида ҳали тўлиқ танилишга улгурмаган компаниялар етакчилик қилади. 2020 йилда Ўзбекистондаги энг муваффақиятли брендлар рўйхатига «Korzinka.uz» озиқ-овқат ва чакана савдо тармоғи, LeBazar.uz ва Express 24 етказиб бериш хизматлари, Ishonch ва Texnomart маиший техника дўконлари киритилган.
Унчалик катта бўлмаган маҳаллий иштирокчилар бўш қолган соҳаларни эгаллаш ва ўз фаолиятини кенгайтириш имкониятига эга бўладилар. Бунинг устига, бирор нарсани қайта ихтиро қилиш ва уни бозорга олиб киришнинг ҳожати йўқ – аҳолининг айни эҳтиёжларини аниқлаш ва рақобатчиларга энг яхши танловни кўрсатиб қўйишнинг ўзи кифоя.
Шу каби бозорга хос ҳолатлар янги иштирокчиларга қўл келиши ёки қийинчиликларга сабаб бўлиши ҳам мумкин. Бир томондан олиб қараганда, бошқа мамлакатларда йирик брендлар томонидан аллақачон эгаллаб бўлинган бўш соҳаларни эгаллаш, оёққа туриш ва нисбатан қисқа вақт ичида улкан натижаларга эришиш имконияти мавжуд.
Бошқа томондан эса – Ўзбекистонда бизга одатий бўлиб қолган барча истеъмол форматларига бўлган талаб шаклланиб улгурмаган. Одатда уни нолдан бошлаб «ўстириш», аҳолини ўргатиш, мавжуд вазиятда ўзни тутишнинг янги шаклларини мустаҳкамлаш керак.
Масалан, етказиб бериш агрегаторлари ва харидларни илованинг биргина тугмачаси орқали амалга ошириш россияликлар учун кундалик ҳаёт тарзига айланган бўлса, ўзбекистонликлар ресторан ва магазинларга шахсан ўзлари қўнғироқ қилиб буюртма беришни афзал кўришади.
Bringo озиқ-овқат етказиб бериш хизматининг маълумотларига кўра, маҳаллий бозорнинг 75 фоизини ресторанларнинг ўзи томонидан йўлга қўйилган етказиб бериш хизматлари ва фақатгина 10-15 фоизини асл агрегаторлар ташкил қилар экан.
Bringo’да таъкидлашларича, озиқ-овқат буюртма бериш бозори ўсиб бормоқда: сўнгги икки йил ичида етказиб бериш хизматига эга овқатланиш шохобчалари 400-500 тадан қарийб 700 тага етган.
Етказиб бериш хизмати бўйича пойтахт Тошкентда бир ойда ўртача 150 000 дан 250 000 гача буюртма қабул қилинади. Энг кўп қабул қилинадиган буюртмалар миллий таомлар ва фастфуд ҳисобланади, аммо шу билан бирга, япон ва хитой ошхонасига бўлган қизиқиш ҳам ортиб бормоқда.
Ўзимиз 2022 йилнинг баҳор мавсумида Ўзбекистон бозорига чиқишга тайёргарлик кўряпмиз. Тажрибамизга кўра, мамлакатдаги ресторан бизнеси агрегаторларга пул тикишга тайёр, уни ҳаттоки 25 фоизлик юқори комиссия ҳам хавотирга солмайди. Сабаби шундаки курьерларнинг қониқарли тайёргарликка эга эмасликлари, иш кийимини кийишни истамасликлари ва ҳ.к.лар туфайли ресторанлар учун ўзининг етказиб бериш хизматини йўлга қўйиш қийин.
Ўзбекистонда янги компанияни қандай қилиб очиш мумкин?
Хорижда бизнес бошлаш кўплаб чекловлар ва ҳужжатлар тўплами билан қиёсланади. Бироқ Ўзбекистонда хорижликлар учун юридик шахсларни рўйхатдан ўтказиш жараёни жуда осон. Барча ҳужжатлар ягона дарча – маҳаллий Адлия вазирлиги қошидаги давлат хизматлари маркази орқали расмийлаштирилади.
Россияликлар учун ушбу формат Кўп функцияли марказ орқали таниш. Шу каби марказлар сони Ўзбекистонда 200 тага етган, улар ҳар бир шаҳар ва туманларда фаолият кўрсатади.
Жисмоний шахсларни рўйхатдан ўтказиш учун паспорт ва компания низоми керак бўлади. Шунингдек, тахминан, 25 доллар миқдорида давлат божи ҳам тўланади. Расмийлаштириш жараёни 30-60 дақиқани талаб этади. Марказда компания муҳрини тайёрлатиш, банкни танлаш ва ҳисоб рақам очиш ҳам мумкин.
Барча ишларни давлат хизматлари марказининг расмий сайти орқали онлайн амалга ошириш имконияти ҳам мавжуд. Бундан ташқари, айнан электрон форматдан фойдаланганлик учун рағбатлантирилади – масалан, давлат божини тўлашга чегирма қилиб берилади.
Қандай муаммолар юзага келиши мумкин?
Сармоялар
Ўсиб бораётган бозорларда одатда инвестицион ресурслар етишмайди. Ўсиш суръатлари ва бизнес талаблари молиялаштиришнинг муҳим инструментларини ортда қолдиради. Маҳаллий хусусий сармоядорлар янгиликларни ҳар доим ҳам қўллаб-қувватламайдилар, шу сабабли ўхшаш имкониятларга эга инсонларни излашга тўғри келади.
Ўзбекистонда бозорнинг аллақачон мавжуд иштирокчилари, маҳаллий ўрта ва йирик бизнес вакиллари билан ҳамкорликка киришиш тушунчаси мавжуд. Масалан, «Мегафон» компанияси Coscom маҳаллий оператори билан ҳамкорликда Ўзбекистонга кириб келди, Украинанинг энг йирик онлайн ритейлери Rozetka эса Texnomart маҳаллий тармоғи билан биргаликда иш бошлади.
Давлат жамғармалари ва лойиҳалари орқали ҳам сармояларни жалб қилишингиз ва иш бошлашда ёрдам олишингиз мумкин. Масалан, Ўзбекистонда рўйхатдан ўтган юридик шахсларга эга IT-тадбиркорлари маҳаллий IT-Park’нинг вакилига айланишлари ва камайтирилган даромад солиғи шаклидаги имтиёзга эга бўлишлари (7,5 фоиз), ягона ижтимоий тўловлар ва маълум манфаатлар билан чекланган солиқлардан озод қилинишлари мумкин. Яқинда Россиянинг Т1 гуруҳига тегишли «Иннотех» венчур студияси UzCard билан биргаликда молиявий технологиялар стартаплари учун Ўзбекистонда акселераторни ишга туширди.
Кадрлар етишмовчилиги
Ўсиш билан биргаликда кадрлар етишмовчилиги ҳам сезиларли аҳамиятга эга. Ўзбекистонда очилаётган компания қисқа муддат ичида ходимлар штатини тўплаши лозим, бу ерда эса бунинг иложи йўқ. Мамлакат ичида бизнес ва технологиялар бўйича халқаро ёндашувга эга мутахассислар кўп эмас.
Янги компаниялар хориждан мутахассисларни вақтинча ёллаган ҳолда, муаммони ҳал этишади. Уларнинг асосий қисми Россия, Украина, Беларусь, Қозоғистон каби МДХ давлатларидан келган. Аммо ўзбекистонлик ходимларни ишга жалб қилиш осон эмас.
Гап шундаки, мамлакатда ҳамма нарса ривожланишдан ўн йилга орқада қолган деган янглиш фикрлар кучли илдиз отган, ходим эса бу ерда касбий жиҳатдан ривожланмай қолишидан чўчийди. Мамлакатга, асосан, ўзига талабчан бўлмаган ёки катта ойлик маошни истовчилар боради.
Муаммони ҳал қилишнинг йўлларидан бири – иш жараёнида керакли даражагача кўтарила оладиган, ўхшаш имкониятларга эга иқтидорларни топиб, ходимларни мустақил ўргатиш. Эслатма: бу ердаги ходимлар маълум ставка бўйича ҳақ олишга ўрганишган, шартнома шаклидаги келишувлар кўпчиликни умуман қизиқтирмайди.
Менталитет ва бошқа ўзига хос хусусиятлар
Бошқа жанубликлар каби ўзбеклар ҳам қарор қабул қилишга ва ишга киришишга шошилишмайди, барчаси бир маромда, суҳбат давомида, учрашувларда ҳал бўлади. Телефон қўнғироғи ёки ёзишмалар орқали ҳеч ким ҳеч нимани ҳал қилмайди – шахсан учрашув, муҳокама қилиш ва келишиб олиш шарт.
Шарқ мамлакатларида дастлаб юқори нархни айтиш одатга айланган, сабаби товарга ҳар қандай баҳони белгилаш савдолашиш орқали амалга ошади. Россияда 20-30 фоизлик дисконтга ўрганилган бўлса, Ўзбекистонда эса икки ёки уч марта савдолашишни ҳисобга олиш мумкин.
Масалан, Тошкентда озиқ-овқат рекламасини суратга олиш учун 350 доллар сўрашган эди, бироқ таниқли рақобатчиларда нархлар арзонроқ эканлиги айтилгандан сўнг, келишув давомида хизмат баҳосини 100 долларгача тушира олдик. Россия учун бу ноодатий ҳолат, аммо нархларни ҳар қандай жойда ҳам тушириш мумкин – ускунани харид қилиш ёки фотограф ёллашда, ҳаттоки банклар ҳам маълум чегирмаларни тақдим этишлари мумкин.
Ўзбекистонда хоҳ у иш формати бўлсин, электрон почтадан фойдаланилмайди. Матн орқали ҳал қилиш мумкин бўлган асосий масалалар мессенжерлар орқали амалга оширилади. Асосан, Telegram тармоғидан фойдаланилади.
Мамлакатда рақамли хизматлар ривожланаётганига қарамасдан, алоқа сифати, айниқса, вилоятларда жуда паст. Интернетнинг яхши ишламаслиги кўп кузатилгани боис смартфондан ҳам фойдаланиб бўлмайди. Шунга қарамай, пойтахтда кўпчилик смартфонлар орқали тўловларни амалга оширади, ҳамма жойда тўлов учун терминаллар мавжуд.
Ҳаёт тарзининг муҳим қисми – ресторанлар. Ресторан бизнеси бу ерда яхши ривожланган – тушлик ва кечки овқатни уйдан ташқарида тановул қилиш одатий ҳол. Бироқ ресторан эгалари учун ўз ҳолатини сақлаб қолиш ва мижозларга бирдек аъло даражада хизмат кўрсатиш осон эмас.
Ўзбекистонда одамлар болаликдан сифатли тановул қилишга одатланган – ҳалол ва тоза гўшт маҳсулоти, уй ошхонаси муҳим аҳамиятга эга. Ўзбеклар учун ресторан таоми – уйда тайёрланган таомнинг давоми бўлиб, унинг сифати худди шундай бўлиши керак.
Одамлар асл маҳсулотлар мазасини яхши билишади, шу боис маҳсулотларга пул тежалмайди. Ўзбек халқи таом борасида инжиқроқ. Агар таом сифати қониқтирмаса, уларни ҳар қандай маркетинг билан қизиқтиришнинг иложи йўқ.
Ўзбекистонда бир-биридан эшитиб бирор жойга бориш ёки ниманидир харид қилиш одатий ҳол. Одамлар ўз тавсияларини танишлари ва яқинлари билан бўлишади. Бу бепул реклама сифатида иш бериши ёки умуман, мижозларнинг маҳсулот ёки хизматдан норози бўлишганда катта зарар келтириши ҳам мумкин. Ўз обрўсини бир марта йўқотган маҳсулот ёки хизмат уни осонликча қайта тиклай олмайди.
Изоҳ (0)