Очиғини айтаман, шу пайтгача GTL деса, қандайдир тантанали ажнабий компания номининг қисқартмаси деб ўйлардим.
Кеча Қашқадарёнинг Ғузорига келишим билан эшитган биринчи янгилигим — аббревиатуранинг мазмуни бўлди: «Gas To Liquid» — газдан суюқликка. Шу иккита сўз бутун мажмуанинг ишлаш принципини ифодалайди. Яъни, нефть захиралари кўп бўлмаган Ўзбекистон газдан ёқилғи олишни мақсад қилган.
Катта айлана омборлар, темир конструкциялар, баланд трубалар — оддий одам кўзи ва сўзида шундай — кўрганда тушунарсиз чалкашликларга ўхшайди. Фан ва технологиядан сал хабари борлар эса бу ерда турган нарсаларнинг қайси бири компрессору, қай бири реактор эканини, бу нақадар мураккаб технологиялар мажмуи эканини билади.
Гап қиймати 3,42 миллиард долларга тенг, йилига 1 миллиард доллар ёки 12,8 триллион сўмдан ортиқ импорт ўрнини босувчи нефть маҳсулотлари ва углеводород хом ашёлари ишлаб чиқариладиган комплекс ҳақида кетяпти.
Бош муҳандис Одилбек Каримовга қисқа ва «иккичи» саволлар бердим. Токи, худди мен сингари соҳадан узоқ бўлган одамларга тушунарлироқ бўлсин.
Бу завод Ўзбекистоннинг оддий фуқароси ҳаётига қанчалик таъсир қилади, унинг қайси муаммосини ҳал қилади?
— Ҳамма нарса бозор талабидан келиб чиқади. Агар талаб жуда юқори бўлиб, таклиф кам бўлса, нарх ҳам шунга яраша бўлади. Агар сиз таклифни кўпайтирадиган бўлсангиз, нарх ҳам бир маромга кела бошлайди. Масалан, бизда ҳозир Бухоро ва Фарғона нефтни қайта ишлаш заводлари дизель етказиб беришга ихтисослашган, лекин бу заводлардаги дизель ишлаб чиқариш ҳажми етарли бўлмагани боис, баъзи компаниялар йилига, адашмасам, 200—400 минг тонна дизель ёқилғисини четдан олиб келмоқда. GTL’да эса салкам 724 минг тонна дизель ишлаб чиқарилади. Бу билан дизель импортини тўлиқ ёпиш мумкин. 1 тонна дизель ўртача 600 доллар бўлса, 200 минг тонна — қарийб 120 миллион долларга тенг дизель импортига чек қўйиш мумкин.
Лойиҳа қарийб 10 йилда ўзини оқлайди деган гап эшитдик. Ҳар бир технологиянинг эксплуатация даври бўлади. 10 йилдан кейин яна шунча харажат қилиб технологияни янгилашга эҳтиёж сезилмайдими?
— Йўқ. Бизнинг ҳар бир асосий қурилмаларимизга ишлаб чиқарувчи томонидан берилган кафолат муддати камида 25 йил. Бундан ташқари, лойиҳа ижобий прогнозларга кўра, 10 йил эмас, қисқа вақтда ўзини оқлаши кутилмоқда. Албатта, технологияларни тўғри эксплуатация қилиш, мойини, подшипникларини вақтида, билиб алмаштириш жуда муҳим. Бунинг учун кадрларни жалб этиш керак. Биз ҳозир электрон тизим қилиб боряпмиз. Ҳар бир қурилма ҳақидаги маълумотлар киритилади ва таъмирлаш вақти келган-келмагани, режими ҳақида ахборот беради. Тўғри эксплуатация қилинса, завод узоқ йиллар ишлайди.
Сиз кўзлаётган узоқ йилларга етадиган газ ресурсларимиз, захираларимиз борми ўзи?
— Газ захиралари бўйича «Ўзбекнефтгаз» иш олиб бормоқда. Хом ашё сифатида завод яқинидаги Шўртан газ-кимё мажмуасида қайта тозаланган табиий газдан фойдаланилади. Бир нарсани ҳисобга олишимиз керак — нефти кўп давлатларда GTL каби заводларга катта эҳтиёж йўқ. Улар биз хоҳлаётган дизель ёки бошқа маҳсулотларни жуда оддий технология — атмосфера босимида осонлик билан чиқариб олади. Бунга кўп пул тикиш ҳам керак эмас, рисклари ҳам кам. Масалан, Хитой газ захираси кўп бўлгани билан, жуда катта ҳажмда нефть импорт қилади. Денгиз йўли очиқ. Бизнинг нефть импорти бўйича имкониятларимизни кўриб чиқсак, транспорт харажатлари жуда катта.
Ҳар қандай лойиҳада риск бўлади. Бу лойиҳанинг рисклари нимада?
— Асосан иқтисодий рисклар бўлган. Бошида молиявий модель қилинган. Лойиҳа жуда улкан, деярли 3,4 миллиард долларга баҳолангани учун дастлаб молиявий манба керак эди. Қаердан пул олиш мумкин? Бу лойиҳага ишониб ким пул беради? Лойиҳа амалга ошгач, маҳсулотни бемалол сотиб, пулни қайтариб олиш имкониятлари ўрганилган. Кредиторлар пул беришдан олдин «due diligence» қилган, яъни ҳар жиҳатдан, иқтисодий, техник, ҳуқуқий томондан ўрганган. Ўзбекистон маблағни олгач, уни тўлиқ қайтара олиш имконияти борми-йўқми, шунга баҳо берилган.
Кейин лойиҳалаш босқичи бўлди. Бунинг ҳам ўзига яраша қийинчиликлари бор: халқаро ва маҳаллий стандартларни, экологик нормаларни ҳисобга олиш зарур. Қурилмаларнинг танланиши ва сифати жиҳатидан ҳам рискларни йўқ қилиш учун улар Япония ва Германиядан олиб келинди. Заводнинг юраги — ишлаб турган механизм ҳисобланади. Бу айланувчи механизмлар, компрессорлар, насослар — булар бир муддатга тўхтаб қолса, қайта ишга тушириш узоқ вақт талаб этади. Заводнинг бир кунлик тўхтаб қолиши 2 миллион доллар зарар келтиради. Биз бу рискларни олдини олишга қодирмиз, бунга йўл қўймаймиз.
Uzbekistan GTL заводида неча хил маҳсулот чиқарилади?
— Йилига 1,5 миллион тонна юқори сифатли ва экологик тоза синтетик ёқилғи, жумладан, 307 минг тонна керосин, 724 минг тонна синтетик дизель ёқилғиси, 437 минг тонна нафта ва 53 минг тонна суюлтирилган газ (пропан, бутан) каби нефть маҳсулотлари ишлаб чиқарилади.
GTL — бу уникал лойиҳа. Мақсадимиз максимал даражада давлатга ва жамиятга фойда олиб келиш, cолиқ тушумини ошириш, экспортни кўпайтириш. Ходимларимизнинг 90 фоизи олий маълумотли. Биз максимал даражада автоматлаштириш йўлидан боряпмиз, чунки бу қийин технология. Битта қурилмада 3000 градус ҳарорат бор. Энг паст харорат — -192 даража совуққа тенг. Бошқариш учун мукаммал даражадаги назорат-ўлчов аппаратларидан фойдаланиш керак. Инсон факторини минимал даражага туширишимиз керак.
Бу заводда ишлаб чиқариладиган дизель сифати қандай?
— Бу ерда премиум — сифати энг юқори даражадаги дизель ишлаб чиқарилади. У шу вақтгача импорт қилинаётган ҳар қандай дизель маҳсулотидан экологик жиҳатдан ҳам, сифати жиҳатдан ҳам нафақат рақобатбардош, ҳатто устун ҳам.
Давлат ушбу заводга имтиёзлар берганми?
— Қурилиш даври учун берилган. Технологиялар, қурилиш материалларига божхона имтиёзлари берилган.
Ўзбекистондан ташқари яна қайси давлатларда GTL технологияли заводлари бор?
— Малайзия, Қатар ва Нигерияда. Туркманистонда, биздан бироз фарқли равишда, метан газидан бензин маҳсулотини олишяпти. Улардаги заводнинг қуввати деярли икки баробар кам. Агар биз 3,6 миллиард метр куб газни қайта ишлашни режалаштирган бўлсак, улар 1,7 миллиард метр куб газни қайта ишлашяпти.
GTL тўлиқ Ўзбекистонникими? Яъни, тушадиган фойда ўзимизда қоладими?
— 100 фоиз Ўзбекистонники. Бу лойиҳа 2008 йилдан 2016 йилгача қўшма корхона бўлган. Ўша пайтда нефтнинг нархи тушиб кетгани ва бошқа факторлар ҳисобига инвесторлар — Жанубий Африканинг Sasol, Малайзиянинг Petronas компаниялари лойиҳадан чиқиб кетган. Ўша вақтда президентимиз «бу лойиҳа албатта амалга оширилиши керак», деган сиёсий ирода билан қарор қилганлари туфайли, лойиҳа 100 фоиз Ўзбекистон ташаббуси сифатида давом этди.
Изоҳ (0)