Қаерда бўлмасин, фарзанд — энг азиз неъмат. Барча давлатларда болалар ва уларнинг ҳуқуқлари ҳимоясига қаратилган меъёрий ҳужжатлар мавжуд, шунингдек, бу борада деярли барча мамлакатлар томонидан тан олинган, қабул қилинган умумжаҳон келишувлари ҳам бор. Шунга қарамай, бир мамлакатдаги тартиб-таомил бошқасиникидан фарқ қиладиган жиҳатлар ҳам кам эмас. Қолаверса, ёзилган, белгиланган қонун-қоиданинг амалдаги ижроси ҳам ҳар жойда ҳар хил.
«Дарё» 1 июнь — Халқаро болаларни ҳимоя қилиш куни муносабати билан Германия, Туркия ва АҚШда истиқомат қилаётган ўзбек оилалари вакиллари билан, жумладан, бола тарбияси ва унинг ҳуқуқлари ҳимояси Ватанда ва муҳожиротда қанчалик фарқ қилиши ҳақида суҳбатлашди.
***
Маърифат Нур (Нурматова), Германияда яшайди, журналист. Турмуш ўртоғи DAAD халқаро дастури орқали магистратурани саноат менежменти йўналиши бўйича Германияда ўқиган, ҳозирда ўз йўналиши бўйича меҳнат қилмоқда. Маърифатнинг ўзи эса ҳозирда Гамбург университетида журналистика бўйича магистратурада ўқишни давом эттирмоқда. Уларнинг уч нафар фарзанди бор.
Германия кўплаб ижобий жиҳатлари билан мени ҳамон ҳайратлантиради. Айниқса, болалар ҳуқуқи, соғлиғи, хавфсизлиги, ижтимоий ҳимояси масалаларида. Бу ерга келганимизнинг илк кунларида Германия ногиронлиги бўлган одамлар мамлакатими, деб ҳайрон қолганман — қаерда бўлмай, жисмоний имконияти чекланган ёки руҳий муолажага муҳтож инсонлар, болаларга дуч келардим. Бекатлар, савдо марказлари, кинотеатр, парклар — ҳаммасида улар махсус шароитлар яратилган.
Ногиронлик аравачалари учун махсус йўлаклар, лифтлар, автопарк ўринлари, кўзи ожизлар учун светофорлардаги сигналлар, махсус ғадир-будур йўлаклар, текин соғломлаштириш, касб-ҳунар ўргатиш курслари — бари-бари муҳайё. Бу ерда муқим яшаб, тажриба тўплаб билдимки, Германияда давлат томонидан ижтимоий ҳимоя ва қўллаб-қувватлаш шу қадар кучлилигидан, имкониятлари чекланган инсонлар ҳам уйда ўтириб қолмай, жамиятга аралашиб, бахтли ҳаёт кечирар экан.
Германия қонунчилиги болаларни ҳимоя қилишга доир ўта аҳамиятли меъёрларга тўла. Бу меъёрлар бола фаровонлигини таъминлашга жавобгар барча томонлар — ота-оналар, боғча ва мактаб ходимлари, болалар шифокорлари ва бошқа юридик ҳамда жисмоний шахсларни кучли бир масъулият остида ушлаб туради. Шунингдек, Jugendamt (Ёшларни қўллаб-қувватлаш идораси) деб номланган, катта сиёсий ваколатга эга давлат ташкилоти ҳам бор.
Ёшларни қўллаб-қувватлаш идораси маҳаллий ҳокимият органи бўлиб, болалар ва ёшларни ҳимоя қилиш, моддий ва ижтимоий қўллаб-қувватлаш, ота-оналарга ёрдам бериш, ёш авлодни келажакка йўналтириш каби вазифаларни бажаради. Айни дамда, бу ташкилотнинг ота-оналарни чўчитувчи хавфли имиджи ҳам бор — ҳуқуқлари бузилган болаларнинг оилаларига айнан Jugendamt чора кўради, агар зарурат бўлса, фарзандни оиладан олиб қўйиши ҳам мумкин.
Масалан, бола ҳуқуқларини бузаётган ота-она билан дастлаб тушунтириш ишлари олиб борилади, огоҳлантирилади. Агар бу чоралар кор қилмаса, ота-она фарзанди билан муносабатларда қонунчилик нуқтаи назаридан ҳали ҳам хатоликларга йўл қўяётган бўлса, бола улардан олиниб, Pflegeeltern’га («тарбиячи ота-она» ёки «ҳомий ота-она» деса ҳам бўлади) топширилади. Бола васийлар қўлида камида бир йилгача, кўпи билан 18 ёшгача қолиши мумкин. Уларнинг манзили боланинг ҳақиқий ота-онасидан сир сақланади. Бундай тарбиячилар кўнгилли, фидойи кишилар бўлиб, бола харажатлари учун зарур маблағ давлат томонидан қопланади.
Фарзанди билан номуносиб муомалада бўлган ота-оналар айбининг оғир-енгиллигига қараб жазоланади, масалан, бир умрга ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум этилиши ҳам мумкин. Фарзандининг тарбияси оғир бўлса ёки соғлиғида муаммо бўлса, болалар уйи ёки таълим-тарбия колонияларига топширилади, аммо вояга етгунига қадар Jugendamt назоратида бўлади.
Ушбу ташкилот оилаларда болалар ҳуқуқлари бузилаётгани ҳақида қандай хабар топади? Jugendamt боғча ва мактаблар билан ҳамкорликда ишлайди, бу муассасалардаги тарбиячи ва мураббийлар ҳар бир шубҳали, хавотирли ҳолат ҳақида ташкилотга ахборот беради. Яъни, ўқитувчи ёки тарбиячи боланинг танасида бирор жароҳат белгиларини ёки кайфиятида тушкунликни сезиб қолса, дарҳол суриштиришни бошлайди, сабабини аниқлаб, Jugendamt’га хабар етказади.
Бир гал ўртанча ўғлим Имоннинг боғча опаси Даяна мени саволга тутиб қолди: «Кечирасиз, фарзандингизнинг оёғида кўкимтир доғ кўрдим, умид қиламанки, бу бирор жойда уриб олганининг оқибати», деб. Аввалига саволни табиий қабул қилиб, енгил жавоб бердим. Аммо тарбиячи кўзларимга шундай шубҳа билан қарадики, ўзимни терговчи қаршисида тургандек ҳис қилдим. Вужудимни аллақандай совуқлик чулғаб олди. Мен болажонимдаги кўкимтир доғ қачон ва қаердан пайдо бўлганини ҳам билмасдим. Ушбу воқеадан сўнг ёт табиат ичида яшаётганимни, фарзандимга бўлган ҳаққим ва ҳаддим махсус ташкилотларникидан ҳам ожиз эканини ҳис қилдим.
Табиатан таъсирчанман, тушкунликка тушиб қолишим осон ва ўша кунлар кўп йиғлайдиган бўлиб қолгандим. Ҳатто тушларимга болаларимга бақириб юборганим сабабли қўшнилар чақиртирган полиция дилбандларимни чирқиратиб олиб кетаётгани, мен эса ялангоёқ машина ортидан югуриб кетаётганим манзараси бот-бот кирадиган бўлди. Кейинчалик англаб етдим, тан олдим — ота-оналарга нисбатан жорий этилган бундай жазо чоралари ўз оиласида калтак остида жабрланиб яшаётган болалар учун жуда муҳим. Аҳлоқсиз катталарни назорат қиладиган орган, албатта, бўлиши зарур.
Бола қандай айб иш қилишидан қатъий назар ота-она фарзандига қўл кўтариши мумкин эмас. Афсуски, ота-оналаридан тортиб олинадиган болаларнинг аксарияти немис эмас, ўзга миллат вакиллари. Немислар маданияти ва тарбиясига кўра болаларга, умуман, ҳар қандай тирик жонга нисбатан жуда меҳрибон, шафқатли халқ бўлгани учун, улар томонидан бундай кўнгилсиз ҳолатлар кам содир этилади.
Тил ўрганиш марказидаги бир африкалик курсдошимиз — Синтия ташвишли бўлиб қолди. Сабабини сўрасак, Jugendamt унинг боласини маълум муддатга олиб кетиши мумкинлиги ҳақида огоҳлантирибди. Воқеанинг боши эса мактабда ўғлининг ўқитувчиси илғаган факт билан боғлиқ экан. Аниқроғи, ўқитувчи, боланинг кундалик овқатланиш тартибини сўраб, у уч-тўрт кундан бери фақат қайнатилган гуруч тановул қилаётганини билиб қолган.
Аслида курсдошимиз боласи учун бола нафақасини мунтазам олган. Қолаверса, улар каби қочоқ мақомидаги оилаларга уй-жой пули, ойлик нафақа, кўплаб ижтимоий-иқтисодий ёрдамлар кўзда тутилгани, шунингдек, Германияда озиқ-овқат маошга нисбатан анча арзон бўлгани учун, ўқувчининг бир неча кун давомида фақат қайнатилган гуруч еб юриши «боланинг жабрланиши» деб топилган. Билсак, Синтия ёрдам пулларини ўз кийимлари, қиммат ресторанлардаги кўнгилхушликларга сарфлаб юборган экан.
Бу каби воқеаларни кўриб, Европа яшаш тарзи, қонун-қоидаларига кўникиб боряпман. Айни дамда, болаларимизни ўзбекона қадриятларимиз, муқаддас динимизда белгиланган қоидаларга асосланиб тарбиялашга, ўз она тилини мукаммал ўргатишга астойдил ҳаракат қилаяпмиз.
***
Феруза Иззат, инглиз тили ўқитувчиси, 9 йилдан бери оиласи билан бирга Туркияда яшайди. Ўзи Анталия давлат университетида инглиз тилидан дарс бериш билан бирга Мармара университетида докторантурада таҳсилни давом эттирмоқда. Уч фарзанди бор — катталари университетда, кенжаси лицейда таълим олади.
Туркия жумҳурияти ташкил этилган илк йилларданоқ болалар ҳуқуқларини таъминлаш ҳукумат кун тартибида энг асосий масалалардан бири бўлган. 1927 йилдан бери ҳар йили 23 апрель Туркияда Болалар куни сифатида байрам қилинади. Ушбу мамлакатда 18 ёшдан кичиклар (аҳолининг 30 фоиздан кўпроғи) бола ҳисобланади. Бахтга қарши, туркиялик болалар орасида камбағаллик чегараси остида яшаётганлар кўп.
Туркияда мактаб таълими 12 йиллик ва бепул (ҳар йили янгидан нашр этиладиган дарсликлар ҳам текинга берилади). Нафақат мактаб таълими, балки турли тўгараклар, курслар, қўшимча таълим ҳам давлат томонидан бепул таклиф этилади — ота-она фарзандининг таълим олишини таъминлаб берса бўлди. Давлат касалхоналарида даволаниш ҳам болалар учун бепул.
Ўқитувчи бўлганим учун ўзбек ва туркларнинг бола тарбиясидаги фарқларни кўп кузатаман. Икки миллатнинг тарбия усулларида фарқлар бор. Ўзбекларда тавозе, катталар гапирганда жим туриш, гап қайтармаслик болалар учун фазилат саналса, туркларда болани ҳали кичик ёшидан ўз фикрини ифодалашга, уни ҳимоялашга ташвиқ қилинади. Балки, шу боис ўзбек болалари уятчанроқ, турклар эркинроқдир.
Турк болалари фикрини яхшироқ ифода этади. Лекин катталарга ҳурмат юзасидан ўзбек болаларига етадигани йўқ. Кўчада кетаётган катталарга таниса-танимаса салом бериш, жамоат транспортида катталарга жой бериш Туркияда нодир ҳолат. Боласини эркин тарбия қиламан деб, ўта эрка қилиб қўяётган турк ота-оналари кўп. Назаримда, ўзбек тарбия усулининг асосий камчилиги — болага мустақилликни ўргатмасликдир.
Туркияга илк келган вақтим (қизларимиз рўмолда тўсиқларсиз таълим олишлари учун шу давлатни танлаган эдик) энг кўп эътибор берганим — саломнинг Ўзбекистондагичалик кенг ёйилмаганидир. Айниқса, болалар катталарга салом бермайди. Фарзандларим ҳар кўрганда салом бериши қўшниларимни ҳайратга солганди. Шундай тарбиялаганим учун менга бир неча бор раҳмат ҳам айтишувди. Бу бизнинг, ўзбек тарбиясининг ажралмас қисми эканлигини айтганимда, бир пайтлар Туркияда ҳам шундай одат бўлгани, аммо бу одатни йўқотиб қўйишганини афсусланиб гапириб беришганди.
Ажабланарлиси, ўзим ишлаган мактабда ҳам ўтган йили дарс берган ўқувчиларимга бу йил дарс бермасам, кўриб ҳам салом бермай ўтадиганлари кўп эди ва буни ҳамма оддий, нормал ҳол сифатида қабул қиларди.
Туркияда ота-онанинг бола билан муносабатларига доир мажбуриятлар баъзи Ғарб давлатларидаги каби ўта қатъий эмас. Масалан, болани уйда ёлғиз қолдириш учун қатъий чоралар белгиланмаган. Лекин боласини урган ота-оналарга нисбатан қўлланилган жазо чоралари ҳақида матбуотда ора-сира хабарлар чиқиб туради.
Бу мамлакатда 15 ёшдан кичик болалар меҳнати қонунан тақиқланган. Лекин мажбурликдан ишлаётган болалар кам эмас. Айниқса, марказдан узоқ ҳудудларда болалар меҳнати кенг тарқалган. Ўзим ҳам кўча-куйда елим идиш, қоғоз йиғиб, турли нарсалар сотиб юрадиган болачаларни учратаман. Айниқса, ҳозирги пандемия даврида болалар оила бюджетига ҳисса қўшишга ҳаракат қилмоқда.
Эркин фикр юритишга ўргатиш дея ўта эркатойга айлантирилган фарзандлар улғаяётган хонадонларда болалар бир ишга қўл урмайди. Ўғил-қизлар ота-оналарига ёрдам берадиган оилалар ҳам кам эмас. Масалан, менинг фарзандларим уй ишларига қарашиб туради. Бу ерда кўп оилаларда уй ишлари болаларнинг жинсига қараб ажратилмайди — ўзбекларда кўпроқ қизларга хос деб кўриладиган ишларни бу ерда ўғил болалар ҳам қилаверади.
Шу ўринда яна бир воқеани эслагим келди. Янги келган пайтимиз, ўғлим 2-синфда ўқирди. Бир куни синфдошлари билан дам олишга борадиган бўлишди. Улар учун олмали печенье пишириб бердим. Орадан бир неча кун ўтгач, бекатда автобус кутиб турсам, онаси билан ўтиб кетаётган бир болакай ёнимда тўхтаб, салом берди. Ўзини ўғлимнинг синфдоши деб таништирди, исми Мерт экан.
Онаси боласининг мен билан суҳбатини кузатиб турибди. Бола мендан ҳол-аҳвол сўрагач: «Анави куни дам олишда пишириб берган печеньенгиз жуда ширин чиқибди. Қўлингиз дард кўрмасин», деди. Тўғриси, 2-синф боласининг нотаниш бир аёл билан шундай эркин гаплашиши, илтифот қилиши мени ҳайратлантирди. Худди шу вазиятда ўз ўғлим қандай йўл тутарди, деб ўйладим. Албатта, бориб гап бошламасди...
***
Манзура Акрамова 2014 йилдан бери АҚШда яшайди, Green Card дастури орқали келган. Ҳозирда турмуш ўртоғи ва мактабда ўқийдиган қизи билан бирга Нью-Йоркда яшайди.
Америкада болаларга эътибор қанчалик даражада эканини мен ушбу мамлакатнинг Тошкентдаги элчихонасида виза олиш учун навбатда ўтирганимдаёқ англаб етиб бўлгандим. Навбати биздан олдинроқда бўлган бир оиланинг 4-5 яшар ўғли нимадир сабаб билан инжиқланаверди. Шу вақт онаси «Ўч!» деб, йиғлаётган болага бир тарсаки туширди. Ҳаммаси камерадан кузатиб турилган экан, ўша оилага виза берилмади.
Навбат катта. Элчихонага мен билан бирга келган кенжа қизим ўшанда 9 ёшда эди (иккала катта қизларим турмушга чиқиб кетганди). У ҳам бир жойга ўтиргиси келмайди-да. Шундай бир чимчилаб, ўтқазиб қўйгим келади! Лекин шундай қилмадим. Биринчи марта ўзимни тийдим. Ўша кундан бошлаб болаларга нисбатан америкача муносабатни ўргана бошладим.
Менга содда тилда шундай тушунтиришди: «Америкада, энг аввало — болалар ҳуқуқи, сўнг аёллар ҳуқуқи, ундан кейин ҳайвонлар ҳуқуқи, ана ундан кейин қолганларнинг ҳуқуқлари туради». Ҳали Америкага келмасданоқ ҳайрат ва саволлар ичида қолгандим. Худога шукур, келдик ҳам. Бизга жуда яхши муносабатда бўлишди. Мослашув даври узоқ чўзилмади.
Бу ерда болаларга эътибор жуда катта. Мактабга жойлаштириш ёки тиббий хизмат болалар учун бепул. Автобус ҳам бепул. Тушликлар жуда чиройли қадоқланган ҳолатда берилади. Ёш болалар учун сутли маҳсулотлар бепул берилади. 196 доллар миқдорида ёрдам пули ҳам берилади, ҳар ой карточкасига тушади. Бунга фақат озиқ-овкат олиш мумкин. Дори ё вакцина керак бўлса, албатта, бепул берилади.
Болаларни мактабга ота-она ёки бува-буви олиб бориши ва ўқитувчига топшириши керак. Дарсдан кейин ўқитувчи қўлидан худди шундай олинади. Америкада умумий мактаб формаси йўқ. Бола хоҳлаган нарсасини кийиши мумкин. Лекин қизларга калта юбка ё шортик мумкин эмас. Мактаб томонидан текинга ҳар бир болага мактаб номи ёзилган футболка, жемпери берилади — кийиш-киймаслик бола ихтиёрида.
Америкада 21 ёш вояга етиш ёши ҳисобланади. Лекин истаган инсон 18 ёшдан бошлаб ишлаши мумкин, фақат жами иш вақти ҳафтасига 40 соатдан ошмаслиги шарт. Дарвоқе, пандемия даврида, 2020 йилнинг март—ноябрь ойларида катта ёшдаги ҳар бир кишига 600 доллардан, 15 ёшгача бўлган болаларга 500 доллардан ёрдам пули бериб борилди.
АҚШда болалар ота-онаси устидан арз қилиши мумкин. Бундай ҳолатларда ота-она инкор қилган тақдирда ҳам бола ҳақ деб ҳисобланади. Агар ота ё она спиртли ичимликларга ружу қўйган ёки гиёҳванд моддалар истеъмол қилиши маълум бўлса, у бола билан бирга уйда яшашга рухсат берилмайди. Болалардан ҳар ҳафта уйидаги шароит ҳақида сўралади.
Қўшнимиз ҳам Марказий Осиёдан. Бир куни эр-хотин тортишиб қолиб, эр хотинини урибди. Шунда полиция эшик олдида кеча-кундуз пойлоқчилик қилиб, эрини уйга киришга қўймади. Полиция оиладаги бола руҳий жароҳат олмаслиги учун шундай қилибди. Хуллас, суд рухсат бермагунича, эр ичкарига киритилмади.
Менинг гапларимни, балки, кимдир қабул қила олмас. Ҳозир Америкада яшаганимиз билан, илдизимиз Ўзбекистонда, Ватанимизни, у ерда қолган фарзандларимиз, яқинларимизни соғиниб яшаймиз. Ҳар куни интернетда Ўзбекистондаги қайсидир мактабда ўқитувчи ўқувчини ургани, қайсидир интернатда болаларнинг кўзлари уриб кўкартирилгани, қаердадир вояга етмаган қиз зўрлангани, одамлар фарзандини сотаётгани ҳақидаги хабарларни кўриб, хаёлларим паришон бўлади, уйқуларим қочиб кетади.
Бола ҳар ерда ҳам бола, дегим келади.
***
Изоҳ (0)