«Notre-Dame de Paris» – мозийнинг бугунги намойиши. Француз адабиётининг дурдонаси ҳақида

Таниқли француз ёзувчиси Виктор Гюго 1831 йил 16 март куни ўзининг француз қадриятлари ва анънавий қурилиш услубларини халққа яна бир бор эслатиб қўйишни мақсад қилган «Notre-Dame de Paris» асарини нашрдан чиқарди. «Дарё» мазкур асар ҳақида ҳикоя қилади. 

Ҳажм жиҳатидан Гюгонинг кўплаб асарларидан йирикроқ бўлган ушбу асар 940 саҳифа, учта бўлимдан иборат. Асар француз адабиёти марказида турувчи, унинг аҳамиятини кўрсатиб берувчи саноқли китоблардан биридир. Ушбу романдан кўзланган мақсад инқилоб даврида бўлаётган улкан ўзгаришлар халқнинг маданияти ва тафаккур тарзига жиддий таъсир кўрсатаётганига қарамай, француз миллий қадриятларири асраб қолиш эди. Асар маълум маънода ўзига юклатилган вазифани бажара олди, у Notre-Dame de Paris иботадхонасини миллий символга айлантирди ва готика услубига бўлган қизиқишни яна бир маротаба ошиши учун асосий туртки вазифасини ўтаб берди. Асар омма орасида машҳурликка эришгач, Гюго ўз миллий маданиятига қанчалик ғамхўрлик қилган бўлса, халқ ҳам қадриятлари сақланиб қолишига шунча эътиборли бўла бошлади.

Гюго ушбу асари орқали романнинг янги назариясини – Эпик театр назариясини кашф қилди. Асар - бутун бошли халқ ҳақидаги йирик поэма ва ушбу поэма марказида йирик ибодатхона тарихни кузатувчи бош қаҳарамон сифатида тасвирланади. Шунингдек, ушбу асар тиланчиларни бош қаҳрамонлар даражасига кўтарган илк асар эканлиги билан ҳам ўзига хослик касб этади.

Асарнинг бош ғояси

Роман ўқувчилар учун ўз жозибадорлиги ва сирлилигини сақлаб қолиши учун сюжетни тасвирлашдан чекиниб, китобнинг асосий меваси бўлмиш ғояларга тўхталиб ўтамиз.

Асар ёзилаётган даврда Notre-Dame de Paris соборининг турли қисмлари қайта қурилаётган ва унга турли қўшимча ўзгартиришлар киритилаётган эди. Инқилоб натижасида бузиб юборилган кўплаб готика услубидаги мақбара ва черковлар XV аср Франциясини унутилишга маҳкум қилаётган эди, гўё. Ушбу услубдаги бинолар бузилиши ёки қайта янги қисмлар қўшиш орқали таъмирланиши уларнинг асл аҳамиятини йўққа чиқараётган эди. Бу эса Гюгога оғир ботмай қўймади ва адиб ушбу мавзуда асар ёзиш орқали ўз замондошларига сигнал юборишни кўзлади.

Асарда архитектура марказий роль ўйнайди. Notre-Dame de Paris собори эса замон зайлининг рамзи, ҳурфикрлилик намунаси ва маданият нишонаси сифатида тасвираланиб, асарнинг марказий ғояси ушбу ибодатхонага бевосита боғланди.

Гюго соборнинг қайта таъмирланиши унинг бузилиши билан баробар, деб ҳисоблайди, чунки киши ҳеч қачон тарихнинг бир бўлагини олиб, унга ўз замонасидан бошқа бир бўлак қўшимча қилиб кирита олмайди. Бу тарихга нисбатан хиёнат, демакдир. Инсонлар доимо билиб-билмай тарихга ўзгартиришлар киритишга, уни ўзи учун янги услубда кашф этишга интилади. Ушбу мойиллик тарихни ўз ҳолича қабул қила олмаслик ёки буюк келажак орзуси иштиёқида ўтмишни бошқа кўз орқали кашф этишга ундайди. Аслида эса келажак авлодлар тарихни кузатиши, бунинг учун эса уни асраб қолишга уринмоғи лозим, тарихни йўқликка маҳкум этиш орқали буюк ўзгаришлар киритиш хомхаёл. Notre-Dame de Paris собори ўз даврига хос хусусиятлардан бохабар қилувчи нодир қурилиш намунаси эди. У орқали мозийга қайтиш ва уни ҳис этиш имконияти мавжуд эди.

Шунингдек, ушбу собор ҳурфикрлилик рамзи сифати ҳам ўз ўрнига эга эди. Сўзлар ўчирилиши ёки юзага чиқишдан олдин куч билан йўқ қилиниши мумкин. Қадимий иншоот эса доим ўз сўзини айтиб туради. Унинг ҳар бир детали ўзида ўтмишга хос муайян хусусият ташийди. Notre-Dame de Paris бу жонли тарих эди. Ибодатхона сўзлардан кўра кўпроқ маъно англатиши ҳақида ёзувчи асарда шундай дейди:

«Фикрлар тошга ўйиб ёзилган ушбу замонда бизнинг бугунги матбуот эркинлигимиздан кўра кўпроқ афзалликка эга бир хусусият мавжуд эди. Бу архитектура эркинлиги».

Китобларни нашрдан чиқариш ихтиро этилгач, замоннинг ҳолатини ифодаловчи қурилиш иншоотларининг аҳамияти камайди ва адиб санъатнинг ушбу буюк шакли ўз қадрини йўқотишини фожиа сифатида кўрди.

Соборнинг яна бир вазифаси эса ўзида тарихий қадриятларни ифода этиш эди. Цивилизация фақатгина ривожланиш ва ўзгаришларга эмас, балки унутиш, ёддан чиқариш учун ҳам ишлайди. Гюго эса ўз асари орқали халқни ўз қадриятларидан, маданияти асосидан хабардор қилишга уринади. Ҳар қандай рамзлар ўзида ўтмиш ва ундаги одамлар фикрлаш тарзи, дунёқаришини намоён этади. Готика услубида қурилган бу собор ҳам тарихнинг энг қизғин паллаларини ҳамда шу пайтгача шаклланиб келган француз қадриятларининг тамал тоши бўлган маданият асосларини ўзида ифода этарди. Соборнинг қайта ўзгартирилиши нафақат Париж, балки бутун Европани ўз ичига қамраб олган санъат жанрининг ўлиб бораётганига ишора қиларди. Ҳар бир халққа хос рамз ва белгилар уларнинг қадимий иншоотлари орқали маълум бўлади. Улар орқали халқнинг аввалги характеридан, нималарга интилгани, нималардан нафратланганидан ва ниҳоят нималарни олий мақсад этиб белгилагани маълум бўлади. Қанча кўп вақт ўтса, шунча қадр-қиммати ошиб борадиган мозий иншоотлари доим келажак авлод учун муҳим ва қадрли бўлиб қолмоғи лозим. Асар бизга ана шу ҳикматни уқтирмоқчи бўлади.

Асардан иқтибослар:

• «Инсонни ҳеч нарса бўм-бўш чўнтакчалик сафарга ишқибоз қила олмайди»;
• «Бир кўзли одам сўқир инсондан кўра кўпроқ нуқсонли. Чунки бир кўзли киши ўзига айнан нима етишмаётганидан бохабар»;
• «Бирон фикр миянгни банд этса, сен уни ҳамма нарсада кўра бошлайсан»;
• «...Оналар ўзига энг кўп изтироб туғдирган фарзандига энг кўп меҳр қўйишади»;
• «У чўнтагига қўлини солди ва у ердан фақатгина бир нарсани топа олди, реалликни»;
• «У ўз ғазабини жиловлаб, бошқага азоб беришдан чекланди. У шу йўл орқали изтиробнинг барчасини ўзида қолдирди».

Раҳимжон Қудратов тайёрлади