Бугунга келиб, Марсни тадқиқ қилиш борасида NASA барчадан ўзиб кетди. Қизил сайёра томон NASA йўллаган марскезарлар Ерга қимматли маълумотларни юбориб келмоқда ва улардан бири – Curiosity марскезари ҳозирда ҳам қўшни сайёра сиртини текширишда давом этмоқда, ҳозирча у Марсда ёлғиз қолди. Яқин орада унга яна бир шерик – Perseverance қўшилади. Уни NASA ўтган йилнинг июль ойида старт олган навбатдаги Марс миссияси доирасида учирган бўлиб, у ҳам БАА ва Хитойнинг кўзлаган Марс миссиялари сингари қўшни сайёрадан ҳаёт аломатларини излайди.
Perseverance марскезари шу йилнинг февраль ойида (мўлжалга кўра 18 февралда) Марсга етиб бориши ва оҳиста қўнишни амалга ошириши кутиляпти. Унгача эса биз яқин ўтмишда катта муваффақият билан амалга оширилган бошқа Марс миссияларидан бири – Спирит марскезари фаолияти ҳақида тўхталиб ўтамиз. Чунки бугун, 4 январь куни Спиритнинг Марсга қўнганига нақ 17 йил тўлди!
Инглиз тилидан хабардор одамлар яхши биладики, «спирит» бу – «руҳ» деган маънони англатади. Бу номни марскезарга ўша пайтда 9 ёшда бўлган ўқувчи қиз таклиф қилган эди. NASA, одатда, шу каби йирик миссияларга ном қўйиш учун болалар ўртасида танлов уюштиради ва болалар таклиф қилган номлар ичидан энг мақбули танлаб олинади. Аслида эса Спирит марскезарининг ҳақиқий илмий номи МЕR-А бўлиб, у MER-B’нинг эгизагидир. Илмий номнинг ўзи эса «Mars Exploration Rover A» сўзларининг бош ҳарфларидан ясалган (дарвоқе, MER-B’га эса танловда болалардан келган Opportunity номи берилган эди).
Спирит 2003 йилнинг 10 июнь куни Канаверал бурнидан учирилди ва 185 кг массага эга эди. Ядровий ёқилғи асосида ишлаган ўзидан аввалги марскезарлардан фарқли ўлароқ, Спирит қуёш панелларидан олинган электр энергияси ҳисобидан ишлайди ва бир неча хил юқори аниқликдаги камералар (микрокамера, навигация камераси, хавфни сезиш камераси, панорама камераси), спектрометрлар (алфа-зарралар спектрометри, эмиссион спектрометр, гамма спектрометри, инфрақизил спектрометр), тошларни ишқалашга мўлжалланган асбоб ҳамда маълумотларни Ерга узатишга хизмат қилувчи антенна билан жиҳозланди.
1990 йилларнинг энг илғор компьютер технологиялари қўлланган ушбу марскезарнинг ахборотни қайта ишлаш ва узатиш кўрсаткичлари ҳозирги смартфонларникидан анча паст эди. Хусусан, у атиги 128 мб оператив хотира ва кунига 25 мб маълумот узатиш тезлигига эга бўлган холос. Лекин бу кўрсаткич ўша пайт учун ҳақиқатан ҳам юқори даражали саналар эди.
Спирит марскезари NASA ва умуман Марсни тадқиқ қилиш тарихидаги энг муваффақиятли лойиҳалардан бири бўлган дейиш мумкин. Уни муҳандислар 90 сол (Марс куни) ишлаб беришига мўлжаллаб лойиҳалади ва дастурлашди. У белгиланган ҳудуд – Гусев ва Эребус кратерларидаги тоғ жинсларини ва тупроқ таркибини ўрганиши, минералларни тадқиқ қилиши, маҳаллий геологик рельефнинг кимёвий структурасини текшириши ҳамда сайёра сиртининг панорама суратларини олиб Ерга юбориши режалаштирилганди.
2004 йилнинг 4 январь санасида Марсга етиб борган Спирит белгиланган координата нуқтасидан бироз оғиш билан енгил қўнишни амалга оширди. У парашют воситасида тушиб келишдан кейин сайёра сиртига урилиб бузилмаслиги учун ҳимоя ёстиқчалари орқали аста-секинлик билан тўхтатиб олинди. Ҳимоя ёстиқчалари худди копток сингари шиширилгани сабабли, ўз устида турган марскезар билан бирга нақ 28 марта сапчиб кейин тинч ҳолатга ўтди.
Спирит белгиланган координата нуқтасидан тахминан 13 км нарига бориб тўхтади ва очилди. Унинг очилган жойи ҳам биринчи марта сайёра сиртига тегинган нуқтасидан 300 метрча нарида эди. У шу куннинг ўзиданоқ Ерга Марснинг ажойиб ва жуда тиниқ сифатли панорама суратларини юборишни бошлади. Бироқ орадан кўп ўтмай, аниқроғи, 21 январь куни Спирит тўсатдан алоқага чиқмай қўйгани NASA мутахассисларини қаттиқ чўчитди.
Кўрилган тезкор чоралар натижасида, Спиритдаги носозлик унинг дастурий таъминотидаги баг туфайли экани маълум бўлди ва дастурчилар бу муаммони бартараф этиб, оператив равишда махсус патч билан дастурни қайта юклашди. Натижада, 5 февраль санасидан бошлаб Спирит яна тўлақонли фаолият бошлади. Шундан кейин Спирит Марс сиртида деярли носозликларсиз (битта олд ғилдираги яхши ишламай қолганини айтмаганда) нақ 2 210 Марс куни мобайнида муҳим тадқиқотлар олиб борди. Бизнинг Ер ҳисоби билан олганда эса бу 6 йил, 2 ой ва 19 кун дегани бўлади. Бу режа қилинган 1,5 ой муддатдан бениҳоя катта фарқ билан олинган ютуқдир.
Шу давр мобайнида Спирит Марс сиртида 7,7 км масофани босиб ўтди. Унинг миссиясидаги асосий натижаларга қисқача тўхталадиган бўлсак, у 2004 йилда илк бора Марс сиртида сув мавжуд бўлиши эҳтимолини пайқади. 2005 йилда эса у Марс гурунти таркибидан олтингугурт ва сув қолдиқларини аниқлади. Шунингдек, у Марсда қадимда фаол бўлган вулқон отилишларининг аниқ изларини ҳамда метеорит зарбаларининг тупроқда қолдирган белгиларини топди. Шунингдек, 2007 йилда Спирит Марсда кремнийли тупроқ мавжудлигини аниқлади. Бу Ер шароитида ҳам мавжуд бўлган ва шиша тайёрлаш учун асосий хом ашё бўлиб хизмат қиладиган тупроқ туридир.
Спирит 2009 йилнинг 1 май санасида Марсдаги юмшоқ тупроққа ботиб қолди ва ҳаракатлана олмай, стационар режимда ишлашга мажбур бўлди. Уни ботиб қолган жойидан чиқаришга бўлган барча уринишлар бесамар кетди. Шу тариқа, 2010 йилнинг 22 мартида охирги марта алоқага чиққан марскезар, ўзининг миссиясига якун ясади. Мутахассислар 2011 йилда ҳам уни қайта жонлантиришга уриниб кўрди. Лекин бу сафар ҳам ҳаммаси бекор кетгач, NASA Спирит миссиясининг фаолияти узил-кесил якунланганини эълон қилди.
Музаффар Қосимов тайёрлади.
Изоҳ (0)