Bugunga kelib, Marsni tadqiq qilish borasida NASA barchadan o‘zib ketdi. Qizil sayyora tomon NASA yo‘llagan marskezarlar Yerga qimmatli ma’lumotlarni yuborib kelmoqda va ulardan biri – Curiosity marskezari hozirda ham qo‘shni sayyora sirtini tekshirishda davom etmoqda, hozircha u Marsda yolg‘iz qoldi. Yaqin orada unga yana bir sherik – Perseverance qo‘shiladi. Uni NASA o‘tgan yilning iyul oyida start olgan navbatdagi Mars missiyasi doirasida uchirgan bo‘lib, u ham BAA va Xitoyning ko‘zlagan Mars missiyalari singari qo‘shni sayyoradan hayot alomatlarini izlaydi.
Perseverance marskezari shu yilning fevral oyida (mo‘ljalga ko‘ra 18-fevralda) Marsga yetib borishi va ohista qo‘nishni amalga oshirishi kutilyapti. Ungacha esa biz yaqin o‘tmishda katta muvaffaqiyat bilan amalga oshirilgan boshqa Mars missiyalaridan biri – Spirit marskezari faoliyati haqida to‘xtalib o‘tamiz. Chunki bugun, 4-yanvar kuni Spiritning Marsga qo‘nganiga naq 17 yil to‘ldi!
Ingliz tilidan xabardor odamlar yaxshi biladiki, “spirit” bu – “ruh” degan ma’noni anglatadi. Bu nomni marskezarga o‘sha paytda 9 yoshda bo‘lgan o‘quvchi qiz taklif qilgan edi. NASA, odatda, shu kabi yirik missiyalarga nom qo‘yish uchun bolalar o‘rtasida tanlov uyushtiradi va bolalar taklif qilgan nomlar ichidan eng maqbuli tanlab olinadi. Aslida esa Spirit marskezarining haqiqiy ilmiy nomi MER-A bo‘lib, u MER-B’ning egizagidir. Ilmiy nomning o‘zi esa “Mars Exploration Rover A” so‘zlarining bosh harflaridan yasalgan (darvoqe, MER-B’ga esa tanlovda bolalardan kelgan Opportunity nomi berilgan edi).
Spirit 2003-yilning 10-iyun kuni Kanaveral burnidan uchirildi va 185 kg massaga ega edi. Yadroviy yoqilg‘i asosida ishlagan o‘zidan avvalgi marskezarlardan farqli o‘laroq, Spirit quyosh panellaridan olingan elektr energiyasi hisobidan ishlaydi va bir necha xil yuqori aniqlikdagi kameralar (mikrokamera, navigatsiya kamerasi, xavfni sezish kamerasi, panorama kamerasi), spektrometrlar (alfa-zarralar spektrometri, emission spektrometr, gamma spektrometri, infraqizil spektrometr), toshlarni ishqalashga mo‘ljallangan asbob hamda ma’lumotlarni Yerga uzatishga xizmat qiluvchi antenna bilan jihozlandi.
1990-yillarning eng ilg‘or kompyuter texnologiyalari qo‘llangan ushbu marskezarning axborotni qayta ishlash va uzatish ko‘rsatkichlari hozirgi smartfonlarnikidan ancha past edi. Xususan, u atigi 128 mb operativ xotira va kuniga 25 mb ma’lumot uzatish tezligiga ega bo‘lgan xolos. Lekin bu ko‘rsatkich o‘sha payt uchun haqiqatan ham yuqori darajali sanalar edi.
Spirit marskezari NASA va umuman Marsni tadqiq qilish tarixidagi eng muvaffaqiyatli loyihalardan biri bo‘lgan deyish mumkin. Uni muhandislar 90 sol (Mars kuni) ishlab berishiga mo‘ljallab loyihaladi va dasturlashdi. U belgilangan hudud – Gusev va Erebus kraterlaridagi tog‘ jinslarini va tuproq tarkibini o‘rganishi, minerallarni tadqiq qilishi, mahalliy geologik relyefning kimyoviy strukturasini tekshirishi hamda sayyora sirtining panorama suratlarini olib Yerga yuborishi rejalashtirilgandi.
2004-yilning 4-yanvar sanasida Marsga yetib borgan Spirit belgilangan koordinata nuqtasidan biroz og‘ish bilan yengil qo‘nishni amalga oshirdi. U parashyut vositasida tushib kelishdan keyin sayyora sirtiga urilib buzilmasligi uchun himoya yostiqchalari orqali asta-sekinlik bilan to‘xtatib olindi. Himoya yostiqchalari xuddi koptok singari shishirilgani sababli, o‘z ustida turgan marskezar bilan birga naq 28 marta sapchib keyin tinch holatga o‘tdi.
Spirit belgilangan koordinata nuqtasidan taxminan 13 km nariga borib to‘xtadi va ochildi. Uning ochilgan joyi ham birinchi marta sayyora sirtiga tegingan nuqtasidan 300 metrcha narida edi. U shu kunning o‘zidanoq Yerga Marsning ajoyib va juda tiniq sifatli panorama suratlarini yuborishni boshladi. Biroq oradan ko‘p o‘tmay, aniqrog‘i, 21-yanvar kuni Spirit to‘satdan aloqaga chiqmay qo‘ygani NASA mutaxassislarini qattiq cho‘chitdi.
Ko‘rilgan tezkor choralar natijasida, Spiritdagi nosozlik uning dasturiy ta’minotidagi bag tufayli ekani ma’lum bo‘ldi va dasturchilar bu muammoni bartaraf etib, operativ ravishda maxsus patch bilan dasturni qayta yuklashdi. Natijada, 5-fevral sanasidan boshlab Spirit yana to‘laqonli faoliyat boshladi. Shundan keyin Spirit Mars sirtida deyarli nosozliklarsiz (bitta old g‘ildiragi yaxshi ishlamay qolganini aytmaganda) naq 2 210 Mars kuni mobaynida muhim tadqiqotlar olib bordi. Bizning Yer hisobi bilan olganda esa bu 6 yil, 2 oy va 19 kun degani bo‘ladi. Bu reja qilingan 1,5 oy muddatdan benihoya katta farq bilan olingan yutuqdir.
Shu davr mobaynida Spirit Mars sirtida 7,7 km masofani bosib o‘tdi. Uning missiyasidagi asosiy natijalarga qisqacha to‘xtaladigan bo‘lsak, u 2004-yilda ilk bora Mars sirtida suv mavjud bo‘lishi ehtimolini payqadi. 2005-yilda esa u Mars gurunti tarkibidan oltingugurt va suv qoldiqlarini aniqladi. Shuningdek, u Marsda qadimda faol bo‘lgan vulqon otilishlarining aniq izlarini hamda meteorit zarbalarining tuproqda qoldirgan belgilarini topdi. Shuningdek, 2007-yilda Spirit Marsda kremniyli tuproq mavjudligini aniqladi. Bu Yer sharoitida ham mavjud bo‘lgan va shisha tayyorlash uchun asosiy xomashyo bo‘lib xizmat qiladigan tuproq turidir.
Spirit 2009-yilning 1-may sanasida Marsdagi yumshoq tuproqqa botib qoldi va harakatlana olmay, statsionar rejimda ishlashga majbur bo‘ldi. Uni botib qolgan joyidan chiqarishga bo‘lgan barcha urinishlar besamar ketdi. Shu tariqa, 2010-yilning 22-martida oxirgi marta aloqaga chiqqan marskezar, o‘zining missiyasiga yakun yasadi. Mutaxassislar 2011-yilda ham uni qayta jonlantirishga urinib ko‘rdi. Lekin bu safar ham hammasi bekor ketgach, NASA Spirit missiyasining faoliyati uzil-kesil yakunlanganini e’lon qildi.
Muzaffar Qosimov tayyorladi.
Izoh (0)