«Дарё» ўтиб бораётган ҳафтада дунё матбуотида эълон қилинган ва муҳокама марказида бўлган мақолалар шарҳи билан таништиради.
Россияга ишонса бўладими?
АҚШ ҳукумати яқинда Россия ҳукумати билан 2010 йилда имзоланган ва 2021 йилнинг февраль ойида шартнома муддати тугайдиган стратегик ҳужум қуроллари борасидаги учрашувнинг навбатдаги раундини якунлади, деб ёзади The National Interest нашри.
Лекин мақола муаллифи назарида айни пайтда Россия халқаро шартномаларни бузаётгани ҳисобга олинса, Россия билан стратегик ҳужум қуроллари музокараларини қайта тиклаш, шартнома муддатини узайтириш ва бирор-бир янги шартнома имзолаш хавотирлар уйғотади. Буни тушуниш мумкин.
Сўнгги пайтларда расмий Кремль қуролланишни назорат қилиш, ишонч ва хавфсизликни таъминлаш борасидаги тўрт шартномани бузиши табиийки, нафақат АҚШни, балки халқаро тизимни ҳам хавотир олишига арзийдиган жиҳат. 2019 йилда АҚШ томони Россияни 1987 йилда имзоланган ўрта ва яқин масофага учувчи ракеталарни йўқ қилиш борасидаги шартнома бандларини бузганини эълон қилди. Мазкур шартнома эса совуқ уруш даврида имзоланган муҳим ҳужжатлардан бири саналарди.
2008 йил бошларида расмий Кремль 9М729 русумли ўрта масофага учувчи такомиллаштиришга киришгани билан ўрта ва яқин масофага учувчи ракеталарни йўқ қилиш борасидаги шартномани бузди. Кейинроқ эса ёз ойида тажрибалардан муваффақиятли ўтиб, 2017 йилда рус қуролли кучлари фойдаланишига берилди. Бундан ташқари, Россия Очиқ осмон ҳақидаги шартномани ҳам бузиб келмоқда. Бу шартномани 30 дан ортиқ мамлакатлар 10 йил олдин имзолаган ва шартнома аъзо мамлакатларга вақти-вақти билан бир-бирларининг ҳарбий қўшинлари ҳаракатидан хабардор бўлиш имкониятини яратиб берган эди.
2010 йилга келиб Россия Очиқ осмон шартномаси доирасида ўз ҳаво бўшлиғида хориж учоқларининг парвоз қилишини тақиқлаб қўйди. Шунингдек, Россия Польша ва Литва орасидаги эксклав Калининградга 500 километр баландликдаги парвозларни амалга оширилишига ҳам тақиқ қўйди. 2007 йилда эса расмий Кремль Европа мамлакатлари билан оддий ҳарбий кучлар борасидаги шартномадан ҳам чиқишини маълум қилди. Москва эълон қилинмаган ёки кутилмаган ҳарбий ўқув машқлари билан ҳам ғарбда хавотирларнинг юзага келишига сабабчи бўлмоқда. Россиянинг Грузия ва Украинадаги хатти-ҳаракатларидан эса хавотирланишга сабаб бордек.
АҚШ назарида Россия кимёвий қуроллардан фойдаланиш борасидаги конвенцияни ҳам бузмоқда. 2018 йилда Лондонда рус бош штаби собиқ зобити Скрипал ва унинг қизини асаб тизимини ишдан чиқарадиган модда ёрдамида ўлдиришга уриниши ҳам мавжуд хавотирларни янада кучайтиради.
Шу сабабдан ҳам АҚШ Россия билан ҳарбий шартномаларни имзолашда энг аввало америкаликларнинг ва АҚШнинг миллий манфаатларидан келиб чиққан ҳолда эҳтиёткорлик билан ҳаракат қилиши муҳим. Трамп ҳукуматининг яқин ва ўрта масофага учувчи ракеталар келишуви ва Очиқ осмон шартномасидан чиқиши эса таҳсинга сазовор.
Гурбангули Бердимуҳамедовнинг меросхўри аниқ бўлдими?
Ҳозирда Туркманистонда Сенат муҳим қарор олдида турибди. Бердимуҳамедов вафот этса ёки муомала лаёқатини йўқотса, Туркманистон сенати кимни Туркманбошининг меросхўри деб эълон қилиши керак, деб ёзади The Euroasia.net сайти.Туркманистондаги ҳаёт маълум бир муддатга тўхтаб қолгандек, сабаби 15 август санасида Спорт ва ёшлар бўйича сиёсат вазирлиги «хавфли инфекциянинг тарқалиши сабабли» мавсумдаги футбол мусобақалари ўтказилишини бошқа муддатга кўчирилганини эълон қилди. Айнан шу кунда Туркманистон темир йўллари компанияси поездлар ҳаракатини 1 сентябргача тўхтатиши ҳақида эълон қилди.
Ашхобод шаҳри пандемиянинг тарқалиши боис мамлакатда биринчилардан бўлиб халқаро алоқаларнинг ҳаракатланишига оид чекловлар киритди. Февраль ойидаёқ «Туркман ҳаво йўллари» Пекин билан авиақатновларни тўхтатган бўлса-да, кейинроқ барча халқаро йўналишдаги парвозларни тўхтатиши борасида хабар тарқатди. Ҳаттоки Flightradar24 иловаси Ашхободдан халқаро йўналишларга авиақатновлар қатнамаётгани ҳақида маълум қилди. 22 август санасида Туркманистон парламенти ўта муҳим – конституцияга ўзгартириш масаласида йиғин ўтказади. Йиғиннинг видеоконференция тарзида ўтказилиши борасида хабарлар мавжуд.
Сўнг сентябрь ойида Халқ маслаҳати чақирилади ва бу маслаҳат кенгашида Туркманистоннинг турли вилоятидан дабдабали, чиройли уст-бошларда келган вакиллар йиғилади ва мамлакатнинг келажаги борасидаги муҳим қарорни тасдиқлайди. Туркманистон ҳукумати ҳозирга қадар мамлакатда коронавирус пандемияси билан боғлиқ ҳолат қайд этилмагани борасида маълум қилаётган давлатлардан бири сифатида ўта синчковлик билан ижтимоий масофаланишга урғу бермоқда.
Норасмий манбаларнинг хабар беришича, бу сафар ҳам тахмин қилинаётган конституцияга ўзгартириш борасида сиёсий фарс спектакли оммага очиқланади, Сенат тарқатиб юборилади ва янги парламент таъсис этилади. Бошқача қилиб айтганда, пойтахтлик саккиз нафар, вилоятларнинг вакили бўлган 56 нафар ва Бердимуҳамедов тайинлайдиган саккиз нафар сенатордан иборат Халқ маслаҳати тарқатиб юборилади ва ўрнига янгиси билан алмаштирилади.
Барчанинг диққат эътибори айнан Сенатнинг раиси сифатида ким келишига қаратилган, чунки айнан Сенат раиси кейин Туркманистоннинг раҳбари лавозимига олиб чиқилади. Кўпчилик таҳлилчилар назарида Сенат раиси сифатида Ахал вилоятининг ҳокими бўлиб ишлаб келаётган Гурбангули Бердимуҳамедовнинг ўғли Сардор Бердимуҳамедов номзоди кўрсатилиши тахмин қилинмоқда.
14 август санасида Бердимуҳамедов вазирлар маҳкамаси йиғилишини ўтказди ва йиғилишда мамлакат ялпи ички маҳсулотининг 5,7 фоизга ўсгани ҳақида сохта рақамларни келтирди. Бироқ мажлис қатнашчиларининг ҳеч қайси бири пандемия шароитида чакана савдо ҳажмининг 19,3 фоизга қай тариқа ўсиши борасида савол беришга журъати етмади.
Мамлакатда пандемия боис оммавий ишдан ҳайдашлар кузатилаётган бир вазиятда йирик ва ўрта тадбиркорлик соҳасида банд аҳолининг даромадлари қандай қилиб 10,5 фоизга ошгани ҳам қоронғи. Жаҳон банки эса Туркманистоннинг ялпи ички маҳсулотини 2020 йилда ўсмагани ҳақида маълумот бермоқда. Туркманистон ҳукумати эса иқтисодий ўсиш кўрсаткичини олти фоиз деб кўрсатиб келаётгани рақамларнинг сохта эканидан далолат.
Расмий Ашхобод буғдой етиштириш ҳажми 1,4 миллион тоннага етгани ҳақида маълумот тарқатган бўлса-да, мамлакатда асосий ерларнинг пахта экишга ажратилгани, бундан ташқари, маҳаллий сабзавотлар етиштириш учун берилгани ҳисобга олинса, берилаётган рақамлар ёлғонлиги кўриниб қолади.
АҚШ қишлоқ хўжалиги берган маълумотларга кўра, Россиянинг буғдой етиштириш борасидаги кўрсаткичи бу йил 78 миллион тоннани ташкил қилган, бошқа манбаларда бу рақам 80 миллион тоннага етгани хабар қилинади. Бу эса буғдой импортига қарам мамлакатлар учун яхши натижа. Туркманистон ҳам буғдой импорти мамлакатлари сирасига киради ва мамлакат ўтган йилда Қозоғистондан бир миллион тонна кам миқдорда буғдой сотиб олган.
Мамлакатда коррупция, қўшиб ёзишлар, уруғ-аймоқчилик кучайган бир вазиятда янги Сенат мамлакатнинг келажаги борасида муҳим сиёсий қадамни қўйиши борасида умид қилмаса ҳам бўлади.
Эрдўғон нега ултрамиллатчилар таъсирига берилмоқда?
Ражаб Тоййиб Эрдўғоннинг миллатчилар таъсирига берилиб бораётгани курдлар, Европадаги турк диссидентлари ва суриялик қочқинлар учун муаммога айланиши мумкин, деб ёзади The Al Monitore нашри.
Миллий ҳаракат партияси етакчиси Давлат Бахчали август ойи бошларида ашаддий душмани Мерал Акшенерга хат юбориб, уни уйга қайтишга чақирди. Буни ҳаттоки Эрдўғон ҳам яхши қадам сифатида баҳолади. Эрдўғон сўнгги тўрт йил мобайнида давлат Бахчали партияси билан иттифоқчи сифатида иш кўрмоқда.
Акшенер етакчилигидаги партия ҳам олдин миллий ҳаракат партиясининг таркибида бўлган ва 2017 йилнинг октябрь ойида Бахчали ва Акшенер ўртасидаги шахсий рақобат сабаб партия иккига айрилиб кетганди. Икки миллатчи ултрарадикал партия раҳбарларининг шахсий қарашлари ҳам деярли бир хил, уларнинг иккови ҳам ўзларини кул ранг бўрилар ёки «идеализм ўчоғи» сифатида номлаб олган.
Бахчали ва Акшенер кўп йиллар давомида бир-бири билан ҳам салом-алик қилмаган, ҳаттоки қурбон ҳайитида ҳам табриклаш ўрнига, бир-бирларини камситиб келувчи риториканинг бошидан тутганди. Имкон бўлди дегунча улар бир-бирларининг устидан мазах қилар, танқид қиларди. Бахчеленинг кутилмаган таклифи биринчидан Эрдўғон сабаб, иккинчидан Бехчалининг ёмонлашиб бораётган соғлиги билан алоқадор бўлиши мумкин. Турк ултрарадикализмига эса нуфузли раҳбар жоиз. Шундан бўлса керак, икки ултрарадикалчи яқинлашишга қарор қилди.
Норасмий иттифоқлар бирлашуви ҳозирда турк жумҳурбошқони Эрдўғоннинг маъмурий бошқарувининг ўзига хос белгисига айланган. Агарда иттифоқ бўлиниб кетадиган бўлса, барча айбни иттифоқчига ағдариш имконини беради. Демократияни ҳимоя қилиш фонди катта директори Айкан Эрдемир назарида Эрдўғоннинг ултрамиллатчилар билан ҳамкорлиги, аввало, мамлакат раҳбарининг сўнгги йилларда яқин иттифоқчилари орасидаги низолари билан изоҳланади.
2013 йилда Эрдўғон либераллар билан тортишиб қолади, кейинчалик эса Гулан тарафдорлари билан порахўрлик ортидан келиб чиққан низолар юз беради. 2014 йилда эса жумҳурбошқони курдларнинг кўмагидан сайловларда фойдалана олмаслигини билгач, улар билан ҳам алоқани узиб қўя қолди. Эрдўғон деярли азалий иттифоқчилари билан алоқани йўқотганини билган ултрарадикаллар Эрдўғоннинг гирибонидан тутиб қўя қолди.
Турк исломчилари мамлакатнинг хоҳ ичкарисида бўлсин, хоҳ ташқарисида, асосан кул ранг бўрилар ёрдамига муҳтож. Бахчали билан боғлиқ вазият турк матбуоти сарлавҳасидан жой олгач, Бахчали ва Акшенер ўртасида иттифоқчилик юз бериши ҳақида тахмин қила бошлади. Лекин бу ҳам навбатдаги сайловларда Эрдўғон учун фойда келтирмаслиги мумкин.
Эрдўғон ҳозирда ултрамиллатчилар билан биргаликда республикачи халқ партиясини ва курдчи халқ демократик партиясини ҳам сиёсий жараёнлардан четлаштиришга уринмоқда. Шу боисдан ҳам амалдаги ҳукумат ҳам исломийлар, ҳам ултрамиллатчилардан фойдаланган ҳолда халқнинг ватанпарварлик туйғулари торларини чертиб кўришга уриниб кўради.
Агарда Акшенернинг партияси коалицияга қўшиладиган бўлса, у ҳолда суриялик қочқинларга нисбатан душманлик кайфияти янада ортишини кутиш мумкин. Шунингдек, ултрамиллатчиларнинг Эрдоғон ҳукумати таркибидаги нуфузи ошадиган бўлса, улар Эрдўғондан ҳозиргидан кўра кўпроқ нарсаларни талаб қилишга ўтади. Эрдўғоннинг олдида эса ё янги иттифоқчи топиш ёки Мусулмон биродарлар мафкурасига изн бериб, ўз номини яна булғаш йўли қолмоқда. Акшенер эса ҳозирда Бахчалининг таклифи борасида бирор-бир нарса деяётгани йўқ.
Жаҳонгир Эргашев тайёрлади.
Изоҳ (0)