Бугун АҚШда давом этаётган ирқчиликка қарши кураш узоқ тарихга эга. Ярим аср муқаддам бу борада қабул қилинган муҳим қонун ирқчиликни расман йўқ қилган ва катта ўзгаришларга олиб келганди. У ирқчилик муаммосини тўлиқ ҳал этмаса ҳам, жамият фикрини терс томонга буриб юборганди.
1964 йилнинг 2 июль санасида АҚШнинг демократлар партиясидан бўлган 36-президенти Линдон Жонсон қонунчилик доираларида «Фуқаролар ҳуқуқлари ҳақидаги билль» номи билан машҳур бўлган қонунни имзолади. Мазкур қонунга кўра, америкаликлар ирқи, миллий мансублиги, дини, тана ранги, иш, ўқиш, жамоат жойларидаги ёки уйни ижарага олиш, давлат буюртмаларини жойлаштириш борасида камситишларга йўл қўймаслик ҳақидаги қонуннинг асоси бўлиб хизмат қилди. «Дарё» ушбу тарихий ҳужжат қандай қабул қилингани ва у АҚШни қандай ўзгартириб юборгани ҳақида ҳикоя қилади.
Мавзуга доир:
Фермер оиласидан чиққан ўқитувчи президент: Линдон Жонсон
Линдон Жонсон 1908 йилнинг 27 августида Техас штатининг Стоунуол шаҳарчасида фермер оиласида дунёга келди. Линдон мактабни битиргач, жануби-ғарбий педагогика коллежида таҳсил олди. 1931 йилда Хьюстондаги мактабда ўқитувчи бўлиб ишлади. Ташаббускорлиги, фаоллиги ва ўзига ишончининг мустаҳкамлиги боис Линдон Жонсон тез орада Демократлар партиясидан бўлган Конгресс қуйи палатасининг депутати Ричард Клебергнинг назарига тушди ва депутат Жонсонни ўзининг матбуот котиби этиб тайинлади. Айнан шу даврдан Линдон Жонсоннинг сиёсий фаолияти қизғин паллага кирди.
1934 йилнинг сентябрь ойида бўлғуси президент ўзининг келажакдаги турмуш ўртоғи Клаудия Алтой Тэйлор билан танишиб қолади ва улар икки ойдан сўнг оила қуради. 1935 йилда Линдон Жонсон Техасдаги ёшлар миллий уюшмасига директор этиб тайинланади. Президент Франклин Делано Рузвельтнинг ғояларидан илҳомланган Жонсон 28 ёшида Америка парламентининг қуйи палатасига депутат бўлиш шарафига муяссар бўлади. Мазкур воқеадан сўнг Франклин Рузвельт Линдон Жонсон билан шахсан танишиш истагини билдиради ва улар ўртасида яқин дўстона муносабатлар ўрнатилади.
Иккинчи жаҳон уруши пайтида Линдон Жонсон АҚШ денгиз флотида хизмат қилади ва 1947 йилда қуролли кучлар қўмитасининг аъзолари таркибига киради. Қатъиятли, ташаббускор Жонсон 1948 йилга келиб эса ташқи савдо ва штатлар ўртасидаги савдо алоқалари қўмитасида махсус вазифаларни бажаради. 1955 йилга келиб эса АҚШ сенатида демократларнинг раҳнамоси бўлади. Ўша даврдаги тарихчилар назарида кунига 60 та сигарета чекадиган Линдон Жонсон сиёсий давраларда ўзини кучли психолог, манипулятор, разведкачи ва ўз рақибларининг кучли ва ожиз тарафларини билган сиёсатчи сифатида эътироф этади.
Бундай сифатларга эга инсон сифатида Линдон Жонсон ўз номзодини президентликка қўймаслиги мумкин эмасди. Шу сабабдан навбатдаги сайловларда демократик партия вакили сифатида ўз номзодини президентликка қўяди. Рақиб ҳам ёш сиёсатчи Жон Фицжеральд Кеннеди эди. Сайловларда Кеннеди ғолиб бўлади ва 1961 йилда Линдон Жонсон номзоди АҚШ вице-президентлигига таклиф қилинади.
Бир пайтнинг ўзида бир неча масалани ҳали қилишга одатланган ва ҳолдан тойгунча ишлашга кўниккан Жонсон вице-президентлиги даврида хавфсизлик, миграция, таълим, аэронавтика масалалари билан шуғуллана бошлайди. Вице-президентлик даврида Кеннеди ва Жонсон ўртасида кўп келишмовчиликлар юз беради, Кеннеди Жонсонга вице-президентликни таклиф қилганда Жонсон мазкур постни рад қилишини ҳам кутганлиги сиёсатчилар хотираларида сақланиб қолганди. 1963 йилда президент Далласда отиб ўлдирилгач, Жонсон чуқур қайғуда бўлган бева Жаклин Кеннедининг кўз ўнгида АҚШнинг президенти бўлиш қасамёдини қабул қилади.
Инсон ҳуқуқлари ҳақида ташаббускор президент
Ярим аср аввал йўлнинг охири сифатида қаралган ҳодиса ХХ асрнинг 60 йилларига келиб йўлнинг боши бўлиши ҳақида ҳеч ким ўйламаган эди. Америкадаги кўпчилик «Инсон ҳуқуқлари ҳақидаги билль»нинг амалда қўлланилиши борасида норози эди. Шунга қарамай, президент Жон Кеннеди ўзининг ўлимигача мазкур қонун лойиҳаси Конгрессда тасдиқланиши учун ҳаракат қилди.Линдон Жонсон эса мазкур қонун лойиҳасининг қабул қилиниши шаҳид бўлган Жон Кеннедининг хотираси учун ҳам билдирилган ҳурмат рамзи бўлишини таъкидлайди.
Натижада мазкур қонун Конгресснинг икки палатасида ҳам гарчи айримлар қаршилик билдирган бўлса-да, маъқулланди. Бундан бир йил аввал конгресс аёлларнинг эркаклар билан бир хил миқдорда маош олиши ҳақида қонун қабул қилган, бир йилдан кейин эса жанубий штатларда қора танлиларнинг овоз бериши ҳақидаги қонунни қабул қилган эди.
«Шу ўринда бир савол туғилади, агар АҚШ истеблишменти 1964 йил ўрталарига келиб дискриминацияга хайрихоҳ фикрда экан, нега унда расмий Вашингтон қонун лойиҳасини тасдиқланиш муддатини узайтирди? Воқеалар ривожини ўз ҳолига ташлаб, жануб мазкур қонунга кўникма ҳосил қилгунча кутиб туриш мумкин эмас эдими, деган савол ҳам туғилади», — дейди Катон институти тадқиқотчиси Илья Шапиро.
Масала шунда эдики, марказий ҳукуматнинг бу қонун лойиҳасига аралашмаслигини, биринчидан, тасаввур қилиб бўлмасди. Иккинчидан, АҚШнинг давлат тизими федеративлик асосига белгиланган экан, марказий ҳокимиятнинг буйруғи штатлар қонунчилиги тарафидан бажарилмаслиги эҳтимоли ҳам мавжуд эди. Учинчидан, жанубий штатларда дискриминация сиёсий ва иқтисодий иснтитутларнинг қон томирига сингиб кетган ва улар амалда ку-клукс-клан ва полиция билан қоришиб кетганди.
Шу сабабли давлат тизимидаги дискриминация сиёсати табиий йўл билан йўқ бўлиб кетишига ишонч йўқ, давлатнинг мазкур ҳолатга аралашуви кескин чора эди. Натижада расмий ҳукумат дискриминацияга қарши ўз «жарроҳлари» — қонуншунос, адвокат ва лоббистларини ишга солди ва муаммонинг илдизини қуритишга киришди. Бунда ўзига хос катализатор воситасини ўтовчи қурол керак эди ва «Инсон ҳуқуқлари борасидаги билль» мазкур катализаторнинг нишонига айланди. АҚШ жамияти инсоний ва адолат қарор топадиган жамиятига айлантирди.
1964 йилда бир қатор консерватив фикрдаги депутатлар Барри Голдуотер бошчилигида инсон ҳуқуқлари ҳақидаги қонунга қарши чиқишди. Уларнинг назарида мазкур қонун федерал ҳукуматнинг ваколатларини кенгайтирар ва хусусий секторда фаолият юритадиган бизнеснинг ишларига тўғридан-тўғри аралашувини таъминлар эди. Чунки қонунчиликда башарти бирор-бир хусусий бизнес дискриминацияга йўл қўядиган бўлса, шикоят келиб тушган тақдирда давлат ўша компаниянинг ишларига аралашиши ва муаммони бартараф қилиши кўзда тутилганди.
Ҳар қандай қонуннинг ижобий ва салбий жиҳатлари бўлади. Инсон ҳуқуқлари ҳақидаги қонуннинг ижобий жиҳати АҚШ жамиятида ирқий ва гендер дискриминациясига қаратилган бўлса-да, 1970 йилларга келиб мазкур қонун кам сонли аҳолининг оқ танлиларни камситишига йўл очиб берди. Натижада олий ўқув юртига қабул қилиш ва давлат буюртмаларида қатнашиш фуқаронинг билими ва иқтидорига қараб эмас, яна ирқий мансублигига қараб белгиланадиган бўлди. Муаммо шундаки, мазкур қонун қора танлиларга имтиёз берган бўлса, АҚШда салмоқли демографик миқдорни ташкил этадиган лотин америкаликлар ва осиёликларнинг ҳуқуқларини поймол қилиш эди.
Бугун АҚШ жамиятида ўқувчиларни мактабга қабул қилишда ирқий сегрегация батамом бекор қилинган, бироқ де факто олиб қаралганда сегрегация сиёсати ҳануз давом этиб келмоқда. Муаммо шундаки, АҚШ ҳукумати оқ танлилар ва осиёликлар истиқомат қиладиган ҳудудлардаги мактабларга қора танлилар ва лотин америкаликлари истиқомат қиладиган мактабларга нисбатан кўпроқ молиявий ёрдам кўрсатилади. Муаммонинг ечими сифатида ҳукумат қашшоқ қора танли ва лотин америкаликлар истиқомат қиладиган ҳудудлардан оқ танлилар ўқийдиган мактабларга ўқувчи ташувчи автобуслар қатнашини жорий қилади. Бу ҳам Америка жамиятида кўпчиликнинг норозилигига сабаб бўлади. Сабаби мазкур сиёсат ҳам мажбурловчи сиёсатнинг белгиси сифатида қабул қилинади.
Бугунги АҚШ жамиятида қора танлилар, лотин америкаликлар ва осиёликлар орасида кучли синф сифатида шаклланган ўрта синф вакиллари истиқомат қилади. Бу эса бугунги АҚШ жамиятида ўрта синф вакилига айланиб улгурган мазкур ирқ вакиллари ҳамон ўз имтиёзларидан фойдаланиш ҳуқуқига эгами ёки имтиёзларни бекор қилиш вақти келдими борасида баҳс-мунозаралар бўлиб туриши одатий ҳолга айланган.
Ижобий ёндашганда Линдон Жонсон маъмурияти қабул қилган инсон ҳуқуқлари ҳақидаги қонун бир қатор ижобий ўзгаришларга сабаб бўлди. Аммо мазкур қонун америкалик аҳолининг турли ижтимоий қатламлари орасидаги молиявий тафовутларни юзага келишига сабаб бўлди.
Сўнгги сўз ўрнида…
Линдон Жонсон ҳукумати қабул қилган инсон ҳуқуқлари борасидаги қонун америкалик кам сонли аҳолининг ривожланиши йўлидаги тизимга хос бўлган тўсиқларни олиб ташлади. Қора танлилар орасидаги ўрта синфнинг пайдо бўлишига туртки берди ва уларни юқори маош тўланадиган жамият аъзоларига айлантирди. Қора танлилар орасида олий ўқув юртини битираётган оила фарзандлари миқдори кўпайди.Шунингдек, мазкур қонун барча сайловчиларга тенг ҳуқуқлиликни олиб келди. Ҳозирда эса жанубий штатлардаги сайловчилар миқдори Алабама ва Миссисипи каби штатлардаги оқ танли сайловчилардан ҳам кўпроқни ташкил қилмоқда.
Жаҳонгир Эргашев тайёрлади.
Изоҳ (0)