Avraam Linkolndan keyin. Lindon Jonson – irqchilikni rasman taqiqlagan AQSh prezidenti

Bugun AQShda davom etayotgan irqchilikka qarshi kurash uzoq tarixga ega. Yarim asr muqaddam bu borada qabul qilingan muhim qonun irqchilikni rasman yo‘q qilgan va katta o‘zgarishlarga olib kelgandi. U irqchilik muammosini to‘liq hal etmasa ham, jamiyat fikrini ters tomonga burib yuborgandi.

1964-yilning 2-iyul sanasida AQShning demokratlar partiyasidan bo‘lgan 36-prezidenti Lindon Jonson qonunchilik doiralarida “Fuqarolar huquqlari haqidagi bill” nomi bilan mashhur bo‘lgan qonunni imzoladi. Mazkur qonunga ko‘ra, amerikaliklar irqi, milliy mansubligi, dini, tana rangi, ish, o‘qish, jamoat joylaridagi yoki uyni ijaraga olish, davlat buyurtmalarini joylashtirish borasida kamsitishlarga yo‘l qo‘ymaslik haqidagi qonunning asosi bo‘lib xizmat qildi. “Daryo” ushbu tarixiy hujjat qanday qabul qilingani va u AQShni qanday o‘zgartirib yuborgani haqida hikoya qiladi.

Mazkur qonun, ayniqsa, AQShning janubiy shtatlarida diskriminatsiyaga qarshi kurashishning o‘ziga xos jabhalarini qamrab oladi va bu qonun kelajakda AQShda yuz yil avval qabul qilingan irqchilikka qarshi qaratilgan qonunchilikning amalda ishlashini ta’minlash uchun qabul qilinadi. Qizig‘i shundaki, afroamerikaliklar oq tanlilar bilan bir xil huquqlarga ega ekani haqidagi qonun yuz yil avval amaliyotga tatbiq etilgan bo‘lsa-da, AQShda qora tanlilarning huquqlarini poymol etish hamon davom etayotgan voqelik edi.

Fermer oilasidan chiqqan o‘qituvchi prezident: Lindon Jonson

Lindon Jonson 1908-yilning 27-avgustida Texas shtatining Stounuol shaharchasida fermer oilasida dunyoga keldi. Lindon maktabni bitirgach, janubi-g‘arbiy pedagogika kollejida tahsil oldi. 1931-yilda Xyustondagi maktabda o‘qituvchi bo‘lib ishladi. Tashabbuskorligi, faolligi va o‘ziga ishonchining mustahkamligi bois Lindon Jonson tez orada Demokratlar partiyasidan bo‘lgan Kongress quyi palatasining deputati Richard Klebergning nazariga tushdi va deputat Jonsonni o‘zining matbuot kotibi etib tayinladi. Aynan shu davrdan Lindon Jonsonning siyosiy faoliyati qizg‘in pallaga kirdi.

1934-yilning sentabr oyida bo‘lg‘usi prezident o‘zining kelajakdagi turmush o‘rtog‘i Klaudiya Altoy Teylor bilan tanishib qoladi va ular ikki oydan so‘ng oila quradi. 1935-yilda Lindon Jonson Texasdagi yoshlar milliy uyushmasiga direktor etib tayinlanadi. Prezident Franklin Delano Ruzveltning g‘oyalaridan ilhomlangan Jonson 28 yoshida Amerika parlamentining quyi palatasiga deputat bo‘lish sharafiga muyassar bo‘ladi. Mazkur voqeadan so‘ng Franklin Ruzvelt Lindon Jonson bilan shaxsan tanishish istagini bildiradi va ular o‘rtasida yaqin do‘stona munosabatlar o‘rnatiladi.

Ikkinchi jahon urushi paytida Lindon Jonson AQSh dengiz flotida xizmat qiladi va 1947-yilda qurolli kuchlar qo‘mitasining a’zolari tarkibiga kiradi. Qat’iyatli, tashabbuskor Jonson 1948-yilga kelib esa tashqi savdo va shtatlar o‘rtasidagi savdo aloqalari qo‘mitasida maxsus vazifalarni bajaradi. 1955-yilga kelib esa AQSh senatida demokratlarning rahnamosi bo‘ladi. O‘sha davrdagi tarixchilar nazarida kuniga 60 ta sigareta chekadigan Lindon Jonson siyosiy davralarda o‘zini kuchli psixolog, manipulyator, razvedkachi va o‘z raqiblarining kuchli va ojiz taraflarini bilgan siyosatchi sifatida e’tirof etadi.

Bunday sifatlarga ega inson sifatida Lindon Jonson o‘z nomzodini prezidentlikka qo‘ymasligi mumkin emasdi. Shu sababdan navbatdagi saylovlarda demokratik partiya vakili sifatida o‘z nomzodini prezidentlikka qo‘yadi. Raqib ham yosh siyosatchi Jon Fitsjerald Kennedi edi. Saylovlarda Kennedi g‘olib bo‘ladi va 1961-yilda Lindon Jonson nomzodi AQSh vitse-prezidentligiga taklif qilinadi.

Bir paytning o‘zida bir necha masalani hali qilishga odatlangan va holdan toyguncha ishlashga ko‘nikkan Jonson vitse-prezidentligi davrida xavfsizlik, migratsiya, ta’lim, aeronavtika masalalari bilan shug‘ullana boshlaydi. Vitse-prezidentlik davrida Kennedi va Jonson o‘rtasida ko‘p kelishmovchiliklar yuz beradi, Kennedi Jonsonga vitse-prezidentlikni taklif qilganda Jonson mazkur postni rad qilishini ham kutganligi siyosatchilar xotiralarida saqlanib qolgandi. 1963-yilda prezident Dallasda otib o‘ldirilgach, Jonson chuqur qayg‘uda bo‘lgan beva Jaklin Kennedining ko‘z o‘ngida AQShning prezidenti bo‘lish qasamyodini qabul qiladi.

Inson huquqlari haqida tashabbuskor prezident

Yarim asr avval yo‘lning oxiri sifatida qaralgan hodisa XX asrning 60-yillariga kelib yo‘lning boshi bo‘lishi haqida hech kim o‘ylamagan edi. Amerikadagi ko‘pchilik “Inson huquqlari haqidagi bill”ning amalda qo‘llanilishi borasida norozi edi. Shunga qaramay, prezident Jon Kennedi o‘zining o‘limigacha mazkur qonun loyihasi Kongressda tasdiqlanishi uchun harakat qildi.

Lindon Jonson esa mazkur qonun loyihasining qabul qilinishi shahid bo‘lgan Jon Kennedining xotirasi uchun ham bildirilgan hurmat ramzi bo‘lishini ta’kidlaydi.

Natijada mazkur qonun Kongressning ikki palatasida ham garchi ayrimlar qarshilik bildirgan bo‘lsa-da, ma’qullandi. Bundan bir yil avval kongress ayollarning erkaklar bilan bir xil miqdorda maosh olishi haqida qonun qabul qilgan, bir yildan keyin esa janubiy shtatlarda qora tanlilarning ovoz berishi haqidagi qonunni qabul qilgan edi.

“Shu o‘rinda bir savol tug‘iladi, agar AQSh isteblishmenti 1964-yil o‘rtalariga kelib diskriminatsiyaga xayrixoh fikrda ekan, nega unda rasmiy Vashington qonun loyihasini tasdiqlanish muddatini uzaytirdi? Voqealar rivojini o‘z holiga tashlab, janub mazkur qonunga ko‘nikma hosil qilguncha kutib turish mumkin emas edimi, degan savol ham tug‘iladi”, — deydi Katon instituti tadqiqotchisi Ilya Shapiro.

Masala shunda ediki, markaziy hukumatning bu qonun loyihasiga aralashmasligini, birinchidan, tasavvur qilib bo‘lmasdi. Ikkinchidan, AQShning davlat tizimi federativlik asosiga belgilangan ekan, markaziy hokimiyatning buyrug‘i shtatlar qonunchiligi tarafidan bajarilmasligi ehtimoli ham mavjud edi. Uchinchidan, janubiy shtatlarda diskriminatsiya siyosiy va iqtisodiy isntitutlarning qon tomiriga singib ketgan va ular amalda ku-kluks-klan va politsiya bilan qorishib ketgandi.

Shu sababli davlat tizimidagi diskriminatsiya siyosati tabiiy yo‘l bilan yo‘q bo‘lib ketishiga ishonch yo‘q, davlatning mazkur holatga aralashuvi keskin chora edi. Natijada rasmiy hukumat diskriminatsiyaga qarshi o‘z “jarrohlari” — qonunshunos, advokat va lobbistlarini ishga soldi va muammoning ildizini quritishga kirishdi. Bunda o‘ziga xos katalizator vositasini o‘tovchi qurol kerak edi va “Inson huquqlari borasidagi bill” mazkur katalizatorning nishoniga aylandi. AQSh jamiyati insoniy va adolat qaror topadigan jamiyatiga aylantirdi.

1964-yilda bir qator konservativ fikrdagi deputatlar Barri Golduoter boshchiligida inson huquqlari haqidagi qonunga qarshi chiqishdi. Ularning nazarida mazkur qonun federal hukumatning vakolatlarini kengaytirar va xususiy sektorda faoliyat yuritadigan biznesning ishlariga to‘g‘ridan to‘g‘ri aralashuvini ta’minlar edi. Chunki qonunchilikda basharti biror-bir xususiy biznes diskriminatsiyaga yo‘l qo‘yadigan bo‘lsa, shikoyat kelib tushgan taqdirda davlat o‘sha kompaniyaning ishlariga aralashishi va muammoni bartaraf qilishi ko‘zda tutilgandi.

Har qanday qonunning ijobiy va salbiy jihatlari bo‘ladi. Inson huquqlari haqidagi qonunning ijobiy jihati AQSh jamiyatida irqiy va gender diskriminatsiyasiga qaratilgan bo‘lsa-da, 1970-yillarga kelib mazkur qonun kam sonli aholining oq tanlilarni kamsitishiga yo‘l ochib berdi. Natijada oliy o‘quv yurtiga qabul qilish va davlat buyurtmalarida qatnashish fuqaroning bilimi va iqtidoriga qarab emas, yana irqiy mansubligiga qarab belgilanadigan bo‘ldi. Muammo shundaki, mazkur qonun qora tanlilarga imtiyoz bergan bo‘lsa, AQShda salmoqli demografik miqdorni tashkil etadigan lotin amerikaliklar va osiyoliklarning huquqlarini poymol qilish edi.

Bugun AQSh jamiyatida o‘quvchilarni maktabga qabul qilishda irqiy segregatsiya batamom bekor qilingan, biroq de fakto olib qaralganda segregatsiya siyosati hanuz davom etib kelmoqda. Muammo shundaki, AQSh hukumati oq tanlilar va osiyoliklar istiqomat qiladigan hududlardagi maktablarga qora tanlilar va lotin amerikaliklari istiqomat qiladigan maktablarga nisbatan ko‘proq moliyaviy yordam ko‘rsatiladi. Muammoning yechimi sifatida hukumat qashshoq qora tanli va lotin amerikaliklar istiqomat qiladigan hududlardan oq tanlilar o‘qiydigan maktablarga o‘quvchi tashuvchi avtobuslar qatnashini joriy qiladi. Bu ham Amerika jamiyatida ko‘pchilikning noroziligiga sabab bo‘ladi. Sababi mazkur siyosat ham majburlovchi siyosatning belgisi sifatida qabul qilinadi.

Bugungi AQSh jamiyatida qora tanlilar, lotin amerikaliklar va osiyoliklar orasida kuchli sinf sifatida shakllangan o‘rta sinf vakillari istiqomat qiladi. Bu esa bugungi AQSh jamiyatida o‘rta sinf vakiliga aylanib ulgurgan mazkur irq vakillari hamon o‘z imtiyozlaridan foydalanish huquqiga egami yoki imtiyozlarni bekor qilish vaqti keldimi borasida bahs-munozaralar bo‘lib turishi odatiy holga aylangan.

Ijobiy yondashganda Lindon Jonson ma’muriyati qabul qilgan inson huquqlari haqidagi qonun bir qator ijobiy o‘zgarishlarga sabab bo‘ldi. Ammo mazkur qonun amerikalik aholining turli ijtimoiy qatlamlari orasidagi moliyaviy tafovutlarni yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi.

So‘nggi so‘z o‘rnida…

Lindon Jonson hukumati qabul qilgan inson huquqlari borasidagi qonun amerikalik kam sonli aholining rivojlanishi yo‘lidagi tizimga xos bo‘lgan to‘siqlarni olib tashladi. Qora tanlilar orasidagi o‘rta sinfning paydo bo‘lishiga turtki berdi va ularni yuqori maosh to‘lanadigan jamiyat a’zolariga aylantirdi. Qora tanlilar orasida oliy o‘quv yurtini bitirayotgan oila farzandlari miqdori ko‘paydi.

Shuningdek, mazkur qonun barcha saylovchilarga teng huquqlilikni olib keldi. Hozirda esa janubiy shtatlardagi saylovchilar miqdori Alabama va Missisipi kabi shtatlardagi oq tanli saylovchilardan ham ko‘proqni tashkil qilmoqda.

Jahongir Ergashev tayyorladi.