Бугунги кунда дунё сиёсий майдонида бир нечта зиддиятли вазиятлар юзага келмоқда. «Дарё» колумнисти, россиялик сиёсатшунос Михаил Магид Сурия ва Туркия билан боғлиқ ана шундай сиёсий масалалар ҳақида фикр юритади.
Сурияда вазият яна таранглашмоқда. 5 март куни Москва ва Анқара ўртасида Идлиб провинциясида тинчлик ўрнатиш битими имзоланганига қарамай, Сурия президенти Башар Асаднинг армияси мазкур ҳудуддаги қуролланган мухолифат отрядларига зарба беришда давом этмоқда. Ўз навбатида таркибида «Ал-Қоида»га алоқадор жангарилар бўлган маҳаллий анти-асад кучлари ҳам бунга нисбатан ўт очиш билан жавоб қайтармоқда. Ушбу жангарилар Идлибдаги М4 трассасини ҳам рус ва турк ҳарбийларининг биргаликдаги патруль қилинишига тўсқинлик қилмоқда – бундай патруль қилиш ўша келишувда назарда тутилган эди.
Туркия «Ал-Қоида»нинг Суриядаги собиқ тармоғи бўлган «Ҳаят Таҳрир аш-Шом»нинг (ХЦҳ) 15-20 минг кишидан иборат гуруҳини қуролсизлантиришдан бош тортяпти ва ҳатто ушбу гуруҳларнинг ва Идлибдаги Туркияга тарафдор бўлган бошқа анти-асадчи кучларнинг қўшма штаблари тузилаётгани ҳақида ҳам хабарлар мавжуд. Бу ҳам Россия—Туркия келишувларига зиддир. Бир қарашда коронавирус келтириб чиқарган муаммолар туфайли қўшинлари Сурия ҳудудининг муайян қисмларини эгаллаб турган Туркия, Россия, АҚШ, Эрон сингари мамлакатларнинг диққат-эътибори ички муаммоларни ҳал қилишга қаратилгандек ва уларнинг ҳозир Суриядаги вазиятнинг жиддийлашишидан катта манфаати йўқдек туюлади.
Албатта, Асад армиясининг ўзи ҳам мураккаб аҳволда. Улар орасида кўпчиликда йўтал бор ва бу ҳақидаги хабарлар асадчи қўшинлар фаол ҳарбий ҳаракатларни давом эттираётган бир пайтда кутилмаганда кенг кўламли демобилизацияни бошлашидан аввал ҳам янграган эди. Асадчи қўшинлар COVID-19 билан зарарланганми ёки уларда шунчаки оддий гриппми – бизда бу ҳақидаги аниқ маълумотлар йўқ бўлса-да, лекин барибир вазият Асад режими учун яққол хавотирли бўлиб турибди.
Шунга қарамай, Идлибдаги вазият борган сари ёмонлашмоқда. Аввалроқ ҳам тахмин қилинганидек, Россия ва Туркия ўртасидаги ўт очишни тўхтатишга оид 5 март келишувлари яхши ишламаяпти. Суриядаги барча рус—турк келишувлари яхши иш бергани йўқ ва улар систематик равишда бузилмоқда, вақти-вақти билан барбод бўляпти. Бу жараёнга бир тарафдан Туркия ва Туркияга тарафдор бўлган анти-асадчи жангарилар иштирокидаги ва иккинчи тарафдан Россия ва Асад иштирокидаги ҳарбий ҳаракатлар йўлдош бўлмоқда.
Анқара ва Москва ўзаро тўғридан-тўғри ҳарбий тўқнашувлардан қочаётган бўлса-да, лекин кун келиб бундай тўқнашув содир бўлиш хавфи катта. Эслатиб ўтамиз, 2015 йилда Туркия Россиянинг ҳарбий самолётини уриб туширганди. Сурия аллақачон кучли мамлакатлар ўртасидаги ўзаро «империалистик тақсимот майдони» деса бўладиган объектга айланди. Россия ва Эрон ўзларига қарашли Эронга тарафдор шиа кўнгилли қўшинлари ёрдамида Асад билан биргаликда Сурия ҳудудининг 65 фоизини назорат қилмоқда. Анти-асад кучлари, шу жумладан, ХЦҳ ва «Ал-Қоида» отрядлари турк қўшинлари билан биргаликда Суриянинг шимоли ва шимоли-ғарбидаги қатор ҳудудларни эгаллаган.
АҚШнинг муайян ҳарбий қўллаб-қувватлаши остидаги курд ҳарбий тузилмалари Суриянинг шимолидаги, шимоли-шарқи ва шарқида жойлашган 25 фоизга яқин ҳудудини назорат қилмоқда. Америкаликлар Суриядаги асосий нефть конларини ўз назоратларига олган, лекин конлардан ташқаридаги ҳудудларда Америка аскарлари курдларга ҳеч қандай ҳарбий кўмак кўрсатаётгани йўқ. Шу сабабли ҳам курдлар ўзларининг мухториятини мустақил равишда ҳимоя қилишга интилмоқда.
Асад Идлибдаги янги ҳужум операцияларига тайёргарлик кўраётгани аниқ. У Туркияга тарафдор бўлган анти-асадчи кучлар эгаллаб турган ушбу анклавни бартараф этмоқчи. Асад бир вақтнинг ўзида ҳам рус қўшинларига ва ҳам Эрон қўшинларига ва шунингдек, Эронга тарафдор шиа кучларига таяниб, муайян маънодаги ҳаракат эркинлигига эга бўлди. У ўйин қиляпти – агар томонлардан бири уни қўллаб-қувватламай қўйса, у бошқасига таяниши мумкин; томонлар ўртасидаги ўзаро рақобат шароитида эса бу нарса эронликларни ҳам, русларни ҳам уни қўллаб-қувватлашга сафарбар қилади.
Шу билан бирга, Лондонда чиқадиган Middle East Eye таҳлилий нашри яқинда Асаднинг БАА шаҳзодаси Муҳаммад ибн Зайд билан ҳамкорлик қилиши ҳақидаги муҳим маълумотларни эълон қилди. У Асадни Идлибдаги ўт очишни тўхтатиш режимини бузишга ундаган. Манбалардан айтилишича, Абу-Даби валиаҳд шаҳзодаси Муҳаммад ибн Зайднинг (МбЗ) режаси Туркияни Сурияда боғлаб қўйиш ва шу орқали уни Ливия пойтахти Триполи учун жанглардан чалғитишдан иборат экан.
Лекин айнан шу нарса орқали у ва Асад биргаликда Россия ва Туркияни ўзаро уришиб кетишига сабаб бўлиб қолиши мумкин эди. Middle East Eye ёзишича, валиаҳд шаҳзода Идлибдаги ҳужум ҳаракатларини қайта бошлаши учун Асадга 3 миллиард доллар тўлашга рози бўлган ва шундан бир миллиард долларини март охиригача тўлаб бериши керак эди. Ўт очишни тўхтатиш режими ҳақида эълон қилинган пайтда 250 миллион доллар аллақачон олдиндан тўлаб берилган бўлган.
Асаднинг айтишича, Эрон ўзида нақд пул йўқлиги сабабли унга пул бермай қўйган, руслар эса барибир унга пул беришмайди. Шу сабабли ҳам у Сурияни тўғридан-тўғри қўллаб-қувватлаши учун деб (БАА шаҳзодасидан) 5 миллиард доллар сўраган. Улар 3 миллиард долларга келишишган ва шундан бир миллиард долларни Асадга март охиригача беришлари керак бўлган. Асад Идлибдаги Туркия кучларига зарба бериш мақсадида ўз кучларини тўплай бошлаганда, Суриядаги вазиятни диққат билан кузатиб турган руслар мазкур режа ҳақида пайқаб қолишган ва бунинг амалга оширилишини олдини олишган.
Бошқа тарафдан, ҳозирда Туркия Идлибда 5 минг дона ҳарбий техника, шу жумладан, юзлаб артиллерия системаларини ва 10 мингдан зиёд ҳарбийларни тўплаган. Лекин энг асосийси – учувчисиз ҳарбий аппаратлардир. Улар воситасида Анқара 28 февралдан 5 мартгача бўлган оралиқда Асад ва унинг иттифоқчиларига қақшатқич зарбалар берди ва қарши тарафнинг кўп сондаги ҳарбий техникасини ҳамда тирик кучларини йўқ қилди. Шу билан бирга, бундай ҳарбий ҳаракатларни олиб боришнинг янги технологияларга асосланган мутлақо янгича усулларини намойиш қилди.
Шундай тарзда тор-мор келтирганидан кейин ҳам Туркия ўзининг ультиматумини – асадчилар ва уларнинг иттифоқдошларини Идлиб деескалация ҳудудининг эски чегараларига қайтиши ҳақидаги талабини жиддий илгари сурмагани ғалати. Ҳатто турк кузатув пунктлари ҳам асадчиларнинг ортида қолиб кетди. Эрдўғон Асадни тор-мор келтириб ҳам, турк қўшинларини ва Туркияга тарафдор қўшинларнинг М5 трассадан нари кетишига ҳамда Идлибдаги М4 трассасини эса рус ва турк қўшинларининг биргаликдаги патруль қилишини ўз ичига олувчи Кремль билан 5 мартдаги анчайин камтар келишувларга нима учун рози бўлгани бизга номаълум.
Эҳтимол, бу Эрдўғоннинг Туркияни ўзаро яқин иқтисодий алоқалар боғлаб турувчи Россия билан ихтилофга боришни истамагани билан боғлиқ бўлса керак. Лекин Эрдўғоннинг бундай «камтарлиги» Туркиянинг Россия ва Асад режимига қўяётган янада қатъий талаблари, хусусан, унинг Суриянинг шимоли-шарқидаги курд ҳудудларини Россия ва Асад Туркияга топширишини истаётгани билан боғлиқ бўлиши ҳам мумкин (албатта, нефтга бой бўлган ва америкаликлар турган ҳудудларни эмас). Табиийки, асосий кучлари курдлардан иборат бўлган Суриянинг шарқи ва шимоли-шарқидаги Мухторият маъмуриятининг бу борадаги фикри Туркияни қизиқтираётгани йўқ.
Сурия ҳудудидаги курд тузилмаларига қарши кураш – Туркия президенти Ражаб Тоййиб Эрдўғоннинг мазкур ҳудуд бўйича стратегиясининг энг муҳим қисмидир, чунки ушбу тузилмалар Туркия Курдистони ёки шимолий Курдистоннинг мухторияти учун курашаётган кучлар билан алоқадор ҳисобланади. Маълумот учун, Сурия Курдистони (ёки ғарбий Курдистон — Рожава) ўзига хос пирог кўринишини олган бўлиб, унинг алоҳида, муайян ҳудудларини америкаликлар ўз қўлларида тутиб туришибди, яна бошқа ҳудудларни эса курд ҳарбий кучлари билан Асад қўшинлари биргаликда назорат қилмоқда.
Туркия ушбу ҳудудларни эгаллаб олмоқчи ва Туркия—Сурия чегарасидан курдларни сиқиб чиқариб, уларни Туркиянинг ўзидаги ҳамфикрлари билан ўзаро ҳамкорликдан маҳрум қилмоқчи. Бундан ташқари, Туркия турк курдларига намуна бўлишидан хавотирдалиги сабабли Суриядаги мустақил курд анклавини ҳам тугатишни истайди. Бир сўз билан айтганда, ҳозирги пайтда Асад ва Эрдўғон ўзаро қарама-қаршиликнинг кучайишига омил бўлувчи, узоқни кўзлаган амбицияларга эга. Бу эса улар орасидаги ҳарбий ҳаракатларнинг янги тўлқинини юзага келтириши мумкин. Шу билан бирга, бундай зиддиятга шу пайтгача олдини олишга эришилаётган бўлса-да, Асаднинг иттифоқчилари – Россия ва Эроннинг аралашиб қолиши эҳтимоли бор.
Изоҳ (0)